Wednesday, October 8, 2008

Masin Balak ho foho Maubere

Amaretik Lin Taik Ba

Ambere ba hamriik hateke tun tasi hodi dehan ho lian Galole: “Ga abrí nai huhun naon tun tasi, naon batak ga masik lidar e taik, naon batak ga masik sani e taik” (ha’u hamriik husi foho hateke tun tasi, haree to’ok ha’u-nia masin te’in ka lae, haree to’ok ha’u-nia masin nono ka lae)

Uluk iha tempu bei’ala sira iha avó na’in-rua, ida husi Laklubar naran Ambere ho Amaretik iha Ma’abat, Manatuto halo LOUT ka halo BELU, sira na’in rua bolu de’it malu Amlout. Halo LOUT ka BELU signifika hakarak atu hametin sira-nia relasaun amizade ida nu’udar maun-alin (maun-koran) nian hahú sira harii to'o ba jerasaun futuru nian, bainhira Ambere tuun husi foho mai basar Manatuto, iha momentu ne’ebá Manatuto sei bolu LO’OK, nia sei lori ai-farina, fehuk midar, talas, ho banibeen mai troka ho Amretik nia masin, hare ka foos ruma, maibé dalaruma sira fó saugati de’it ba malu. Bainhira sira fahe malu, sira sei fó menon hodi hasoru fali iha loron seluk. Sira na’in rua konsidera malu di’ak tebe-tebes nu’udar Maun-Alin. Iha loron ida, sira na’in-rua hakarak hala’o kompetisaun ida, hodi taru BALAK ho MAUBERE, no bainhira sira deside loos ona, sira informa ema hotu iha Lo’ok ho Laklubar atu ba sai sasin. Amlout na’in rua termina rai Balak tasi–ibun (fatin te’in masin tradisionál ho modernu nian / husi semitériu Manatuto diresaun ba Baucau). Ambere hakarak hatudu katak maske nia husi rai malirin maibé nia brani se an ba loro-matan iha tasi ibun hosi dadeer to’o lokraik no Amaretik mós hakarak hatudu katak maske nia husi rai manas maibé brani ba toba iha rai malirin liuliu iha foho Maubere tutun hosi kalan to’o dadeer”, bainhira Ambere bele tahan habai an hosi dadeer to’o lorokraik, nia bele manán rai BALAK, no bainhira Amretik bele tahan toba hosi kalan to’o dadeer iha foho Maubere tutun, nia mós bele manán tiha foho MAUBERE. Molok hala’o kompetisaun, sira-na’in rua hamutuk ho ema katuas no foin sa’e sira halo lai serimónia ida ho juramentu tuir lisan Lo’ok no Laklubar. Kompetisaun hahú iha Balak, Amretik ba hatudu hela fatin ne’ebé aban-dadeer Ambere atu ba habai an ba, hodi hatuur hela fatuk belar ida. Maibé kalan boot Ambere haree Amretik sira toba nakoron hotu ona, nia la’o hafuhu rai fui bee nakonu ba “Buli-Rai” ida lori ba hakoi hela iha fatuk belar ne’e nia okos. Dadeersan kompetisaun hahú, ema katuas no foin sa’e sira hosi fatin rua ba hamriik nu’udar sasin, sira ba buka ai-mahon hodi tuur dook tiha hosi nia. Ambere kabala de’it lipa bosan ida, la hatais faru, la taka xapeo, kesi de’it manu-fulun iha reen toos, nia kaer ho sulin-fafulu (flauta) ida, tuur iha fatuk leten hodi huu nia flauta halo sai knananuk hanesan baibain nia huu iha foho. Nia fiar katak bainhira nia huu flauta, flauta nia lian ho manu-fulun sei bolu anin tasi nian mai huu nia hosi manas no kosar, no bainhira nia hamrook nia hatama subar flauta fafulu ne’e ba buli-rai ne’ebé hakoi hela hodi xupa bee, hafoin kontinua fali huu nia flauta to’o lorokraik. Bainhira loro-matan haksumik-an iha loromonu, sasin sira hosi fatin rua ne’ebé tuur dook tiha iha ai-mahon hamriik ba haree, sasin sira hosi parte Laklubar haklalak basa liman, kontente tebe-tebes tanba Laklubar manán ona ba etapa dahuluk. Kompetisaun ba-daruak iha fali foho Maubere tutun ba Amlout Ma’abat fali. Bainhira loro matan besik mout, sasin sira hosi fatin rua (Lo’ok - Laklubar) akompaña Amretik ba foho tutun, iha ne’ebá sira prepara ona uma-oan ida-ne’ebé kakuluk halo ho tua-tahan matak, didin ho tua tahan matak, hadak mós ho au-matak. Amaretik kabala de’it lipa ida, la hatais faru, toba la taka manta. Sasin sira tuur haneruk hela ahi-matan boot hodi hein Amaretik iha uma ida. Manu seidauk kokoreek, Ambere ba vizita Amaretik, haree ba Ama-Retik nakdedar hasan-toos hela ona. Ambere fanun Ama-Retik: Amlout eh….Amlout eh… Amretik lian laiha ona maibé nia sei konsege ko’alia liafuan ida ho Galolen: “Amlout… ga amtá ba (Belu, ha’u lakon ona)”. Amlout Laklubar hakilar ho lian GALOLE: Auwoh……………......Amretik lin taik ba! (Amretik lian laiha ona!), nia hakilar nafatin: Auwoh.....................Amaretik lin taik ba! Ema katuas no klosan sira husi Lo’ok ho Laklubar ne’ebé tuur haneruk hela ahi-matan rona, no sira hotu hamriik ba haree Amaretik ne’ebé toba toos hela ona, hasan-toos nakdedar lian laiha ona…sasin husi parte Laklubar haksolok haklalak, basa-liman, haksoit bamai... tanba Laklubar manán tan ona ba daikus, signifika Amlout Laklubar manán ona rai Balak hosi Amaretik tuir konkordánsia ho lisan rai rua nian. Sira ko’us Amretik ba hatuur besik ahi-matan boot, fó manta ba nia taka hodi hanas nia, fó bee-manas nia hemu to’o nia bele ko’alia fali hanesan baibain. Iha dadersan loromatan baku mai foho tutun, Ambere ba hamriik hateke tuun tasi hodi dehan ho lian Galole: "Ga abrii nai huhun naon tun tasi, naon batak ga masik lidar e taik, naon batak ga masik sani e taik" (ha'u hamriik husi foho tutun hateke tun tasi, horee to'ok ha'u-nia masin te'in ka lae, haree to'ok ha'u-nia masin nono ka lae).

Hahú biban ne’ebá BALAK ne’ebé pertense ba MA’ABAT entrega kedas ba MAUBERE. Amlout na’in-rua kontinua nafatin hametin relasaun amizade to'o ohin loron, tuir akordu hosi katuas lia-na'in hosi parte rua deside BALAK pertense  ba Laklubar, no Laklubar ho Ma’abat haree malun respeita nafatin hodi banati tuir Avo na'in-rua sira-nia hahalok. Oras ne'e iha Laklubar liafuan “Amretik” ka “Ba’i Retik” uza nafatin hodi refere ba ema be gaba-an, ema ne’ebé hatudu katak nia bele halo buat hotu, no mós atu hodi hanoin nafatin istória BALAK no MAUBERE._*

Istória ne’e hatama hotu ba konkursu Dalen Nasionál iha ”Ha’u nia Lian Ha’u nia Rai”