Friday, December 12, 2008

Tasi-feto Tasi-mane maka Manatuto

Oinsá ita hosi Tasi-feto bele tadu Tasi-mane

Distritu Manatuto kompostu hosi Norte ka Tasi-feto, maka sub-distritu Manatuto vila, sub-distritu Laclo no Laleia, hosi parte Sul ka tasi-mane nian maka Natarbora. Zeografikamente Manatuto iha parte Kosta Norte to'o ba Kosta Sul. Portantu atu ba haré tasi-mane ita presiza liu-hosi Laclubar, molok tama ba vila ita sei hasoru kruzamentu ho naran kruzamentu Rulalan hodi fahe estrada ba Barique-Natarbora, ita hola liman karuk, atu to’o Natarbora sei lori oras 2 ho balu to’o 3. Ita sei liu-hosi Fatulurik-Pualaka-Laclubar, Salau-Soibada, tuir fali ba kruzamentu Barique Tuan hosi parte liman-karuk (tempu Portugues xefe de Postu tuur iha nebá), no ba tan oin ita sei hetan kruzamentu Fatukmanau iha parte liman-loos, estrada ida tun ba mota Sahe hodi ba liu Soibada. Estrada ba Natarbora, molok tama ba Natarbora ita sei hetan Suku Manehat Antigu no Manehat foun, fatin rua ne’e populasaun iha hotu, tuir fali ita sei hakur mota Lamara tanba ponte tohar tiha ona iha tinan 2005 nia laran, afoin tama Natarbora laran iha kruzamentu sanak 5 (tempu Indonezia bolu Simpang lima) hodi fahe ba: parte karuk diresaun ba Viqueque liu-hosi Aimetalaran no Kakae-Uman, parte loos ba Same liu-hosi Abat Oan, iha parte oin karuk ba suku Umaboku, parte oin loos ba tasi-ibun Na’ankuru, Tasi-mane nian.
Hosi kruzamentu Rulalan hola liman-loos ba Laclubar vila sei lori minutu 30 to’o oras 1. Molok tama Laclubar vila ita sei hasoru tan kruzamentu Soibada, hosi ne’e ita sei hola liman-karuk ba Soibada, sei lori oras 1 ho balu mós. Iha estrada ba Soibada ita sei sa’e subida rai-mean ida naran Wer-Samoro, hateke ba liman loos ita sei hetan dolak boot ida, maibé oras ne’e populasaun okupa ona, uluk tempu Segunda Guerra Mundiál (Second War World/ Perang Dunia ke dua/ Funu Tempu Japanés), tropa Japanés halo sira nia Akampamentu, sa’e fali ba leten ita sei hetan aldeia Kalohan-Tidinbotir, tun tan oitoan ba kraik aldeia Fatu-Osa/Futumanuk, tun tan ba kraik aldeia Pikas-Tulan-Pualaka, hosi ne’e ita bele ba haré liu ba Ahi-lakan (ahi moris rasik iha fatuk leten tanba gas) naran Wairaran no Minarai Pualaka, la’o deit ho ain tanba estrada laiha. Bainhira ita liu nafatin hosi estrada, ba oin tan ita sei hetan Bora-Manelima nian, tun tan ba kraik ita hetan mota Buarahun, iha mota sorin suku Manufahi Kiik, hodi ba nafatin bele to’o Soibada. Iha Soibada laiha tan ona estrada ba fatin seluk.
Hosi parte Laclubar mós hanesan maibé oras ne’e sei halo namanas estrada foun ida atu borus to’o ba sub-distritu Turiskai, Same liu-hosi suku Funar, suku Fatumakerek tama Turiskai.
Foho aas liu iha distritu Manatuto nian maka foho Liambau iha sub-distritu Laclubar, suku Manelima nian. Mota boot tolu, rua iha tasi-feto maka mota Laclo no Kairui no mota Sahe iha tasi-mane. Hosi Tasi-feto hakarak ba ka Tasi-mane lori oras 4 ka 5. Distritu ida ne’e nia baliza ho Baucau, Viqueque, Same, Aileu no Dili. Dialetu maka Galole, Mambae, Kairui, Midiki, Habu, Idáte no Tetum /Terik. Kondisaun estrada 75% di’ak, iha oras udan dala ruma rai-monu iha área Manatuto, Laclubar, Soibada no Natarbora. Mota ne’ebé sempre difikulta iha oras udan maka mota Buarahun no Sahe iha Soibada no Lamara iha Natarbora.