Thursday, December 24, 2009

Limpeza Jerál Nu’udar Mensajen Natál nian (Komentário)

“Povu Lakon Konfiansa Tanba Domin ba Sira Laiha”

Governu liuhusi PM ministru Xanana Gusmão ho funsionáriu tomak hosi ministériu oioin hamutuk ho Populasaun iha sidade Dili hori sehik dadeer hahú tuku 7:30 hala’o Limpeza Jerál molok tama Natál. Hosi motor to’o karreta roda haat inklui taxi no mikroleta sira, la halai to’o tuku 12:00 maka foin hahú fali ho movimentu. Situasaun Dili hori sehik dadeersan sai badín no hakmatek loos… ita só haree de’it maka funsionáriu ho povu sira-ne’ebé hala’o limpeza. Ida-ne’e hatudu katak Governu hadomi duni sidade Dili no gosta duni atu haree Dili sai moos. La’os hadomi de’it sidade Dili maibé einjerálmente Governu mós hadomi ninia funsionáriu sira hodi fó saláriu ida ho naran DÉSIMU-TERSEIRU (bonus Natál), ba fulan Dezembru nian.
Limpeza hori sehik ita haree kapáz duni maibé iha buat ida-ne’ebé halo ha’u nia laran la kontente maka: “Polísia sira baku arbiru populasaun sira molok no durante limpeza, ida-ne’e hatudu katak Polísia sira aplika oitoan ditadura Militár” hanesan ita haree iha notísia TVTL kuarta kalan (23,12/09), ha’u pesoál la konkorda ho hahalok hirak-ne’e, “Povu Lakon Konfiansa Tanba Domin ba Sira Laiha”.
Tuir mai iha pergunta ida fali: Seráke Governu hadomi ninia funsionáriu sira, Governu bele hadomi mós ninia povu fila-liman-na’in sira? Sira-ne’ebé fa’an modo-tahan no obralan sira iha dalan ibun ne’ebé fa’an de’it iha loro-laran/ udan-laran hodi tau netik sira iha fatin seguru ruma hodi bele fa’an sira-nia sasán ho konfortu no hakmatek? Karik maka iha domin duni sei realiza, ita hein!!!

Ksolok Festa Natál no Rahun di’ak ba Tinan Foun 2010 ne’ebé sei nakonu ho Pás, Alegria no Dezenvolvimentu.

Thursday, September 10, 2009

Lia-Na'in sira iha Uma-Fukun tenke Mental Karau-timur (Komentáriu)

Doko Bosok De'it...Monu Tiha Ona
-
Atu sai Lia-na’in / Ibun-na’in ne’ebé tur iha Uma-fukun hodi deskute no deside povu no Nasaun nia moris tenke ruin-tós / kulit-mahar / mentál karau-timur, labele mental-krupuk hanesan Lia-na’in sira daudaun ne’e. Halo nusá maka PR doko bosok de’it rejigna-an sira ta’uk kedas? PR hamnasa to'o kabun moras…”tanba sira konvoka kedas Plenária Ekstra-Ordinária ida hodi afavór fali PR nia viajen ba estranjeiru..."doko bosok de’it ta’uk tiha ona”. Haree rasik ba, saída makne, Emboot Nasaun rasik maka la respeita na'i-ulun Uma-Fukun sira, la hakru'uk ba Lei... oinsá povu ki'ik sira???

Tuesday, September 8, 2009

Kuruk-Lidun Noventa Nove (Espresaun Poétika XLVII)

Foto:Lu-Amut Kairui-Manatuto, 11 Setembru 1999
-
Kuruk-Lidun ba We-Gaba

Sa’e Foho Kuruk-Lidun ho matebeen
Fen-oan la’o ketak, la’en la’o ketak
Tama to’o We-Gaba toba fen-laek
Hateke tun-sa’e, toba fen-laek
~o0o~
.
Dadolin ne’e hodi hanoin hikas biban ne’ebé Milísia Mahadomi (Manatuto Hadomi Otonomi) sira duni ami iha loron 6 Setembru 1999 lokraik, membru milísia ida naran Henrique Leki konsege karrega Get-3 (Jetrês) hatudu mai ami, ha’u halai ho kolega na’in-rua, ida ha’u nia primu naran Manaduk ida fali kolega naran Ma’ibik. Ami na’in-tolu halai hosi Aiatalaran tama Aiteas ba natar laran tama foho hun Kuruk-Lidun. Iha ne’ebá ami feto-mane, hosi labarik to’o ema boot toba hamutuk iha Laleo ida (uma hodi hein hare). To’o kalan maizumenus tuku 8 kalan milísia Mahadomi sira hahú sunu uma iha Manatuto laran. Ami haree hetan mós Tim Saka sira akompaña populasaun lubun ida ho karreta-motór maka kuaze sura labele hosi Dili ba hikas Baucau.
-
Dadérsan ami hahú halai sa’e foho, momentu ne’ebá ha’u lahatene loos atu halai sa’e ba ne’ebé makné? ha’u la’o tuir de’it kolega sira to’o ba mota ida naran We-Gaba maka ami halo akamapamentu ami nian iha ne’ebá.
-
Iha ha’u nia belun di’ak ida naran Armada konsege hasai matabeen, ha’u haree nia matabeen hanesan loloos batar hibrida musan hat maka turutun sigidu ba nia hirus-matan. Nia la ko’alia barak, nia dehan de’it ”ha’u hanoin ha’u nia kaben ho ha’u nia oan sira tanba sira halai ketak tiha, lahatene loos sira oras ne’e iha ne’ebé?!”. Maluk ne’e tanba nia nu’udar responsavel klandestina be, nia sa... guarda-kosta sira maka akompaña nia, maibé bainhira Milísia nia kilat tarutu... guarda-kosta sira halai ketak ba’inó responsavel halai ketak, oh oh ohhhhhhhhh.... no ba'inó nia kaben ho oan lahatene guarda-kosta ida-ne’ebé maka hein oooh lahatene loos. Tan ne’e maka ha’u halo fali dadolin oan iha leten hodi hanoin hikas biban ne’ebá.
-
Iha loron 11 Setembru ha’u ho tiu Masála ho tan tiu Simião Latiboe koko ba buka ai-han iha Kairui, populasaun balu sei iha ne’ebá maibé ai-han atu sosa hanesan fos, sigaru, kafé-rahun ka masimidar sira laiha, ha’u konsege tama ba maluk responsavel klandestina ida nia uman ba han netik etu bikan ida ho susu-been kopu boot ida. Maluk ne’e oras ne’e nu’udar ajente PNTL iha Laleia, ha’u haluha tiha nia naran. Ami filafali liu nafatin mota laran hetan fali ha’u nia kolega na’in tolu iha Lu-Amut (kakeu-abut), iha kuaze tuku 4 lokraik, ami hodi hasai foto hamutuk maka iha leten. Ami fahe malu tiha, ami sa’e nafatin ba leten hetan fali maluk ida naran João Timótio ho ninia família sira, rai mós nakukun dadauk ona nia haruka ami toba de’it ona. Nia te’in etu sanan boot ida ho modo na’an rusa matak kahur ho supermie oitoan, ami lufu-lafu to’o mós hotu tiha ami toba iha ne’e ona. Dadersan nakukun hela ami la’o fali ona, to’o iha mota-ulun ha’u hetan fali ha’u nia subriñu Maunó (Pedro Guntur alias Maukorta) ho joven Becora na’in tolu, ami rua hakfodak tanba bele hetan fali malu iha rai fuik ida ne’ebá. Ami ko’alia lalais de’it fahe kedas malu, sira kontinua viajen ba Waimori hamutuk FALINTIL sira, ami fila hikas ba akampamentu We-Gaba nian.
Ami akampa iha mota ninin We-Gaba (Bee-kaskadu) hosi loron 7 to’o 13 Setembru ’99 ami muda sa’e fali ba segundu Akampamentu iha mota ninin Mata-Ahuk (Matan-malahuk ). Iha Mata-Ahuk ami simu orden hosi komandu FALINTIL dehan di’ak liu tun hotu ba rai tetuk, atu bele fasil hetan asesu ba ai-han ne’ebé aviaun hatún hosi leten mai, ho nune’e iha loron 16 Setembru ami muda sa’e foho as ida nia tutun, tun fali hosi foho nia sorin ba loro-sa’e tama ba mota Lu-Amut, tun nafatin mota ba natar-laran Tabaku-Rón (tabaku-tahan ) Kairui nian besik nafatin mota ninin. Iha natar-laran Tabaku-Rón ami harii fali ami-nia terseiru akampamentu. To’o loron 1 Outubru, udan hahú monu-rai, ami muda tama fali ba Kairui laran ba hela hamutuk maluk profesor ida naran Tomé, oras ne’e nia nu’udar ofisiál PNTL iha dist. Manatuto to’o loron 7 Outubru maka ami tun fali mai Manatuto, mai haree fali Manatuto nia oin foun, ne’ebé nakonu ho motuk nakonu ho latun, nakolnu ho lalar-asu, nakonu ho matabeen. Ha’u konsege toba iha Manatuto, Hiban-Rasa (Hiban-as) kalan ida de’it. Iha dadersan 8 Outubru, ha’u halót ha’u nia sasán ba hein karreta hosi loro-sa’e hodi mai fali Dili. Bainhira ha’u to’o uma, ha’u hakfodak tanba uma laran mamuk, milísia kedua sira lelán hotu. Ha’u hetan de’it liafuan ida subriñu Maunó maka hakerek dehan: ”Biar hangus asal merdeka” (”Husik motuk karik ba, naran katak ita ukun rasik-an”)

Friday, September 4, 2009

Komemorasaun Rezultadu Votasaun Referendu nian ba dala sanulu (komentáriu)


Foto leten,
Ian Martin ho kolega uluk nian sira,
enkuantu ida kraik
Quatro Amigos hamutuk ho Teki nurak sira
-
Rezultadu Votasaun Referendu nian, ohin halo tinan sanulu ona, hanoin hikas fali Biban ne’ebé Timoroan tomak rona rezultadu, sira-ne’ebé manán halai sa’e foho, sira-ne’ebé lakon halai ba Atambua. Sira ne’ebé halai sa’e foho, halai ho ta’uk, haksolok nafatin maske iha maluk balu mak mate, maske uma-fatin milísia sira sunu motuk…biar motuk naran katak ukun rasik-a…sira-ne’ebé halai ba Atambua, halai ho ta’uk, ho moe no ho laran susar mós. Ahi-suar no ahi-latun fahe ita grupu rua, grupu Otnomia no grupu Independénsia, bainhira udanbeen fase moos tiha motuk no latun, programa foun tama kedas ba rekonsiliasaun ho nahe biti-boot.

Monday, August 24, 2009

Korrida Bisikleta





Korrida Bisikleta/ Tour-Timor
hodi komemora loron Referendu
ne'ebé monu iha 30 Agostu tinan tinan.
-
Ohin Korrida Bisikleta hahú tuku 7 dadér hosi Palásiu Prezidensiál Bairro Pité ho diresaun ba Baucau, Viqueque, Loilubu, Natarbora, Belaluhu, Betano, Same, Ainaro, Maubisse Aileu no tama fali Dili liuhosi Tibar, finál iha nafatin Palásiu Prezidensiál foun Bairu Pité. Estrada diresaun Baucau ohin dadér taka totál hahú dader to’o lokraik. Siklista sira kompostu hosi Timoroan no estranjeiru sira hamutk atus tolu-nennulu resin. (resin hira karik, info ladún klaru)
-
Imajen ida iha leten liu tuir hela entrevista maka Timoroan ne'ebé konsege tama to'o finál maske la'ós nu'udar vensedór / hahú hosi Dili iha 24 Agostu tama fali hosi Tibar iha 27 Agostu

Thursday, August 20, 2009

Loron FALINTIL - / Reflesaun badak

Ohin, FALINTIL nia loron ba tolunulu resin-hat,
FALINTIL ne’ebé hamrik hosi foin sa’e FRETILIN oan sira nu’udar liman kro’at povu nian hodi hasoru inimigu, hodi defende militantes no povu tomak, fo an ba mate, rejiste iha funu naruk nia laran iha ai-laran, foho leten, fatuk ku’ak sira tan rai doben ida-ne’e. FALINTIL maka Úniku Forsa Armada ne'ebé Luta ho domin no Sakrifísiu tomak, soe hela inan-aman no família tomak, hodi oferese an tomak ba rai doben ida-ne'e atu hakat ba ukun rasik-an. Karik laiha FRETILIN, FALINTIL mós sei laiha, karik laiha FALINTIL, Timoroan mós sei la ukun an, karik laiha militante no simpatizante FALINTIL mós sei lamoris naruk, (FRETILIN-FALINTIL-Povu-INDEPENDENSIA), Viva FALINTIL! VIVA POVU MAUBERE!

Wednesday, August 19, 2009

Kurobohkan bentengmu kawan (Espresaun Poétika XLVI)

Kurobohkan
bentengmu kawan

*
Kita adalah satu, kita adalah sama
Yang bernaung di satu atap
Satu tanah air dan satu daratan
Satu turunan yang beda pendapat
--
Dari satu saudara menjadi lawan
Dipisahkan oleh benteng Dua Opsi
Melahirkan pertentangan dan lumuran darah
Melahirkan permusuhan dan kebencian
---
Kawan... akhirnya terjawab jua
Biar amarahmu setinggi langit
Biar ancamanmu tersebar di seantero Timor Leste
Biar benteng Otonomimu sekeras baja
Kuhadapi dengan tenang
Tak gemetar, tak goyah semangat juangku
Akhirnya... kurobohkan pula bentengmu kawan.

Tuesday, August 18, 2009

Referedu maka dalan loos (Espresaun Poétika XLV)

Referendu maka dalan loos
Hodi hili ami-nia direitu
Hodi defini ami-nia futuru
Hodi loke ba mundu tomak

Referendu maka dalan loos
Dalan ne’ebé timoroan hili
Hodi kasu ami-nia terus
Hodi leno ami-nia domin

Atu todan karik ba ami sei foti
Atu metin karik ba ami sei kore
Atu at karik ba ami sei hili
Atu tos karik ba ami sei tu

Tu ku’ak matan ida hili destinu
Destinu rai nian iha ita liman
Sei tu hamutuk ho laran ida
Pregu metan tu tama ukun duni an
.............................

Monday, August 17, 2009

Vitória hetan ona-ukun rasik an (Espresaun Poétika XLIV)

Fulan Agostu lori anin foun
 Tama Setembru mosu funu foun.
Maske naroman kahur ho ran
Maske naroman kahur ho ruin
Kahur ahi-suar... kahur ahi latun
Kahur ho halerik... ho matabeen
Oan doben la hakiduk
Oan doben la hakru’uk
Tuba nafatin, teberetek nafatin
Basa hirus-matan, kumu liman ba leten
Hakilar! Haklalak! Oras to’o ona ukun duni an!
Vitória hetan ona! Ukun rasik an!
~o0o~

” MATE ka MORIS DUNI BAPA SAI” (Komentáriu)

MATE ka MORIS DUNI BAPA SAI!
Hanoin hikas liafuan ne’e iha tinan 10 liubá

Lia fuan ” MATE ka MORIS DUNI BAPA SAI” mosu ho Espontánia iha tinan 1999 baihira Prezidente Indonésia B.J.Habibie hasai opsaun rua maka hanesan: Simu autonomia no Rejeita Autonomia (dua opsi:Menerima Otonomi dan menolak otonomi) iha loron 27 Janeiru 1999. Durante manifestasaun pro-independénsia ruma iha Dili laran, joven sira uza liafuan ida-ne’e ” MATE ka MORIS DUNI BAPA SAI”, hodi hamánas liutan ita-nia espíritu nasionalizmu to'o didi'ak 'Konsulta Popular' iha fulan agostu '99.
(Liafuan BAPA refere ba governu Indonézia ho nia forsa sira (TNI + POLRI)

Monday, August 3, 2009

Goza sala Malísan tama kedas (Komentáriu)

Bainhira povu ki’ik sei terus ema boot sira goza tiha ona ho karreta luxu sira. Aman nian ida hodi tula feto ki’ik, oan-mane nian ida hodi tula feto-nona sira hodi pasiar Dili laran ba hemu lanu iha Bar ho Diskóteka sira. Akontesimentu ida ho moe-boot tebe-tebes tenki akontese iha loron Sesta kalan (17 Jullu 2009) iha estrada boot Macro Finance ho Jardín Fomentu nia klaran ne’ebé rezulta Pajero rua xoke malu, boot nia oan ne’ebé kaer rasik Pajero ain sorin tohar, nia tula kolega mane ida tan ho feto na’in rua maibé lahatais hotu roupa iha isin, sira na’in 4 tenki tama hotu iha H.N G.Valadares ba halo tratamentu, Médiku ho Pasiénte sira sai hakfodak kalan boot tanba hahalok úniku ida-ne’e. Asidente ne’e akontese ba vice ministru ida nia oan-mane rasik. Vise Ministru ne'e mós iha problema hela ho nia fen-kaben, ninia fen-kaben hadók'an ona hosi nia tanba nia la'o fali ho feto ki'ik. Aman lori karreta ida hodi tula feto ki'ik, oan lori ida hodi tula feto nona sira. (Goza sala malísan tama kedas)._

Thursday, July 30, 2009

Loro-Foun Sa'e iha Trinta de Agostu (Espresaun Poétika XLIII)


Loro-Foun Sa'e iha Trinta de Agostu

Loro-foun leno tama rai Timor laran

Lori lia-menas foun mai Timoroan.
Lia-menas osamean fanun Timoroan
Loron Trinta de Agostu hetan duni dalan.

Dalan foun osamean rohan lakotu
Sei tutan bebeik metin nafatin.
Metin liu korente liu besi asu
Kaer metin nafatin dada la kotu.
~o0o~
.

Friday, July 24, 2009

Aifunan Morin Laek (Ekspresaun Poétika XLI)

Aifunan Morin Laek 


Ema barak hatene tan ó naran
Ema barak fiar let tan ó knaar.
Hanesan ai-funan buras no tebar
Biar buras biar tebar funan la morin.

Funan la morin tan fo’er nakonu
Halo ema horon ba ladún furak.
Hanesan ai-funan buras no tebar
Hetok buras no tebar si’ak liu tan

Si’ak liu tan halo ema la besik

Fo’er liu tan halo ema hakribi
Hakribi la besik lakon Konfiansa
Tanát lahetan lakon esperansa
~o0o~

Thursday, July 23, 2009

PM ladún sériu kombate korrupsaun

PM Xanana Gusmão la haka’as tebes an atu kombate korrupsaun, dalaruma nia hakarak atu proteje korruptór sira, Faustino dos Santos ,Deputado UNDERTIM hateten. “Ha’u haree ona katak Gusmão ladún sériu hodi kombate korrupsaun, ida-ne’e hanesan taktik ida atu evita eleisaun seluk,”

Dos Santos haktuir tan katak bainhira PM hakarak tebetebes atu proteje korruptór sira, entaun ida-ne’e bele sai nu’udar ameasa ida ba koligasaun AMP ba eleisaun jerál iha 2012 nian.

Nia dehan tan katak atu manán eleisaun, PM Gusmão tenki luta maka’as tebes duni hodi kontra korrupsaun iha país.

Wednesday, July 22, 2009

Lideransa Partidu Polítiku Tenki Hametin Pas

Importante tebetebes ba lideransa partidu polítiku sira atu hamétin pas iha rai laran (Jornal Diáriu Nasionál, 16 de Jullu 2009).

Prezidente José Ramos Horta hateten katak lideransa polítiku sira tenki hametin pas iha rai laran atu nune’e dezenvolvimentu iha país bele hanesan ho país sira seluk. Horta fo komentáriu katak lideransa partidu barak maka sempre hakarak sobu hodi fahe povu iha momentu nasaun hetan independensia ona.

Prezidente Horta akresenta mós katak bainhira ita reforsa ona pas iha país, povu mós bele hakmatek, governu bele implementa lalais dezenvolvimentu no investór hosi rai li’ur bele mai investe ona.

Tuesday, July 7, 2009

Tempu Imi-Nian (Espresaun Poétika XL)

Maun boot hahú hikar faru liman
Esforsa an hodi ke'e daudauk.
Ke'e daudauk hodi ra'ut daudauk
Ra'ut mamuk tiha ba enxe foun fali.
Nu'udar maun boot tempu imi nian
Imi maka kaer ukun kaer podér.
Husik ema ki'ik sira terus nafatin
Maun boot taka matan taka tiha tilun.
Lalika hateke nein haree
Biban imi-nian hodi ra'ut lai ba.
~O0O~ 

Wednesday, July 1, 2009

Moras Tumor iha Timor

Korupsaun iha Timor oras ne'e hanesan TUMOR BOOT ida-ne'ebe susar atu kura ho ai-moruk antibiotika babain hanesan amoxcilyn ka tetraciclyn nst. Tanba Tumor ida-ne'e foin maka nakfera iha Laho Ulun Metan sira ne'ebe uza gravata iha gabinete boboot sira iha Dili laran. Doutor Mediku hanesan MVC ba tenta duni atu kura maibe ha'u sente nia sei la konsege tanba moras ne'e nia ben turu hosi andar leten tun ba kraik no da'et lisuk tiha ona ba laho raik oan sira. Sira sente hotu ona moras ne, maske moras ne'e moras at ida maibe ba sira gostu tebetebes. Moras ida-ne'e akontese deit ba Laho ulun metan sira ne'ebe uza gravata.

Wednesday, June 10, 2009

Violénsia Doméstika entre Lasama ho Jaqueliana (Komentáriu)

Governu ho instituisaun Rede Feto sira luta maka’as
atu kombáte Violénsia Doméstika,
iha parte seluk Fernando Lasama haburas hela nafatin Violénsia
iha nia Uma-laran,
oinsá Violénsia Doméstika bele lakon?
*
Iha Semana kotuk Prezidente da Repúblika (PR) ba halo sorumutu ho komunidade Ainaro, PR husu ba komunidade sira liuliu ba feto maluk sira: iha Ainaro iha Violénsia Doméstika ka lae? Sira barak hatán katak laiha, sira ida-rua rona kois lian dehan iha. Liután PR husu atu labele iha natón Violénsia iha uma laran, basá molok atu kria pás iha rai laran presija pás uluk iha uma-kain idaidak, prezidente hatutan tan katak "pás sai hosi família maka ba li’ur". Tan ne'e, ,aluk sira labele haree tuir Violénsia ne’ebé mosu iha uma-kain Emboot (lideransa) sira nian. Foin dadauk iha loron 29 fulan Maiu 2009 iha tuku 11 kalan, akontese Violénsia Doméstiku iha Prezidente Uma-Fukun nia kadunan, ne’ebé ita nia Ulun Boot Uma-fukun Na’i Nandu Lasama baku nia señora Na’i Lou Jaquelina Siapno feto-foun hosi Filipina ne’ebé fo fiar tomak tan domin ba Na’i Nando to’o ikus han Pankáda no Bofetáda hosi nia la’en rasik tanba lanu, ho nune’e Jaquelina Siapno nia oin sira sai bubu hotu, sorte halai lalais ba halo tratamentu iha Sr. Zacarias da Costa nia uman, lahatene oras ne’e Nando nia banin sira iha Filipina rona ona ka seidauk. Ha’u husu para lia ne’e labele to’o iha nia banin sira nia tilun… halo moe de’it ita. Na’i Lasama la’ós foin Baku nia fen maibé bebeik tiha ona baihira nia lanu, maibé Ajake sempre fo perdua nafatin tanba lakohi lakon domin._
.
Maluk le-na'in sira bele hetan tan informasaun kompletu iha http://odanmatan.blogspot.com/ ho titulu Violénsia Doméstika:Lasama baku Jaquelina Siapno.

Monday, June 8, 2009

Dili Sei Sai Sidade Pás Nian (Expresaun Poétika XXXIX)

Dili atu sai Sidade Pás nian
Dili atu sai sidade dame na'in.
Hori uluk nanis ita ema nia mehi
Lideransa sira fó laran ba malu.
Fó liman ba malu laran ida de'it
Fó neon ba malu moris hakmatek.
~o0o~

Friday, June 5, 2009

Limpeza Jerál (Komentáriu ho expresaun poétika XXXVIII)

Limpeza Jerál
.
Limpeza hahú iha tuku hitu
Funsionáriu hahú tama tuku sia
Kaer bosok lamas bosok hodi hein oras
Tesi lia oitoan fila fali uma
***************************************************
Ha’u sente Limpeza Jerál ladún fo benefísiu ba funsionáriu sira, tanba la eduka funsionáriu ba disiplina maibé sira sai malandru liután fali ba tempu, tanba oras hahú hamós rai iha tuku 7 dadeer sira barak liu tama tarde tiha, tuku 10 limpeza remáta fila uma hodi hein to’o tuku 2 maka tama fali, balu latama ona tanba razaun me’ar ka ulun moras tanba loromanas habái, nst. Tuir ha’u haree, funsionáriu sira keta kastigu natón hamós rai tanba ita mós iha instituisaun ida ho FARDA AZÚL (transforma hosi Farda Kinur/ Pasukan Kuning) ne’ebé loroloron sira ho trék ba suru fo’er hodi kontrola no oho animál ne’ebé na’in lasulan hanesan bibi no fahi, maibé FARDA AZÚL sira mós dalaruma malandru hotu tanba sira oho fali ho Asu ne’ebé ita hotu hatene katak seidauk iha lei ida hodi regula atu sulan Asu. Tanba Asu nu'udar ita nia belun no nu'udar ita nia seguransa.

Thursday, June 4, 2009

$17,000.00 Semo sai hosi gaveta PM nian (Komentáriu)

Osan Fundasaun nian ho totál kuaze $17,000.00 lakon iha PM nia gaveta bainhira PM ba halo tiha vizita ba rai li'ur, dalaruma tanba PM lafó oportunidade ba maluk AMP sira atu halo Korrupsaun tan ne’e maka sira liu de’it hosi dalan seluk, Na’oksaun! PM sei haruka halo investigasaun tanba ne’e osan Fundasaun nian tiha, maka osan governu nian karik husik de’it ona ba, ha'u mós sekunda.- Tan ne'e maka tenki deskonfia uluk hosi uma laran maka ba li'ur. Keta dun matak ema... iha Korrupsaun iha mós Na'oksaun... (Na'oksaun:liafuan foun hosi PM duni).
Tinan ida ne’e kazu Na’oksaun hamutuk rua ona. Ba dahuluk nian maka Vice Ministra Saúde Madalena Hanjam ninia $2,000.00 katí’ik sai hosi nia gaveta, suspeitu la identifika. Ba daruak maka $17,000 semo sai fali hosi PM nian gaveta. Ida ne’e kala Tuyul ka Anáun AMP nian maka foti. Husik ona ba...! hanoin netik sira ne’ebé presija osan... perdua sira ba...! Sira moe atu husu tan ne’e sira liu de’it dala terik, maun hirus ka?

Wednesday, June 3, 2009

Ikan no Osan (espresaun poétika XXXVII)

Kaer ikan liman sei dois
kaer osan sei deskonfia.
Ema ne’ebé kaer ikan liman sei dois
Ema ne’ebé kaer osan ita sei si’ik.
Liman fo’er tan ikan sei fase mós
Naran fo’er tan osan kose lalakon.
~o0o~

Tuesday, May 26, 2009

Dezenvolvimentu no Violénsia

Hadomi Pas Hakribi Violénsia
-
Dezenvolvimentu sei bele habelar iha rai laran
Bainhira lider sira-nia espíritu nasionalizmu maka’as tebes
-
Joven sira bele hadók-an husi violénsia
Bainhira lider sira hakribi ona violénsia
-
Tan ne’e, atu di’ak ka at iha lider sira liman
Tanba kakutak lider nian sei nakonu ho violénsia.
-
Keta dun todan liu ba joven sira
Basá joven sira depende liu ba lider laran metan sira
Tan ne'e... atu dezenvolve ka lae iha lider sira rasik.

Thursday, May 21, 2009

Sétimu Aniversáriu Restaurasaun Independénsia (komentáriu)

Komemorasaun Sétimu Aniversáriu Restaurasaun Independénsia nian horisehik hala’o ho kapás tebe-tebes, maibé iha buat ida maka halo ha’u hakfodak bainhira iha lokraik hatún liu ona Bandeira Nasionál tun mai rai, sira ekipa hatún Bandeira kaer sala Bandeira monu tiha ba rai leten. Ida-ne’e karik hatudu sinál ladi’ak (mau-sinál) ruma mai ita bainhira ita liga fali ho sinál at balun ne’ebé mosu iha tempu pasádu.
Prezidente da Repúbika iha oportunidade ne’e fó apelu ba governu atu hadi’a administrasaun hodi kombate korrupsaun, hadi’a nesesidade xefe du Suku sira nian nst. Hatún hotu tiha Bandeira kontinua fali ho Konsertu Muzikál to’o remáta. Partisipante sira ne’ebé ba haree barak tebe-tebes.

Tuesday, May 19, 2009

Loron Restaurasaun

Loron Vinte d’ Maiu
Loron Restaurasaun
***
Loron restaurasaun 20 d’Maiu nu’udar konsekuénsia hosi 28 Novembru ’75 nian.
Loron independénsia unilaterál hosi FRETILIN hodi Saráni ho naran RDTL nia idade lanaruk tanba Indonézia mai sobu tiha hodi obriga integrasaun ba Lideransa Partidu UDT no Apodeti sira hodi sarani/krizma fali ho naran foun maka Timor Timur, maske nune’e Timoroan sira lalakon esperansa luta nian, hodi halo nafatin Klandestina subar kintu-kantu hodi hasoru Forsa no Governu Indonézia. To’o ikus hodi rezultadu Jajak Pendapat/ Referendu, forsa no Governu Indonézia sai duni hosi rai doben Timor Leste nia laran, tan ne’e maka ho tulun ONU nian (periódu UNTAET), iha loron 20 d’Maiu 2002 Timoroan no mundu tomak liu hosi Sekretáriu Jerál ONU nian, Kofi Anan mai kuda no hamétin duni hodi Restaura hikas loron Independésia Timoroan nian. Loron ida ne’e hanaran loron Restaurasaun.

Wednesday, May 13, 2009

Arbiru La’ós Titanik

Ro-ahi (Barkasa) Timor nian
iha tempu kolonializmu Portugues
Lakon iha 1973
.
Ro-ahi Timor nian ho naran Arbiru iha tempo Governu Portugés sei ukun rai Timor, maibé ro-ahi ne’e mout iha tinan 1973 iha diresaun ba Indonézia no laiha evidéndia ida-ne'ebé forte, pasajeiru barak inklui militár Portugés boot sira maka lakon iha biban ne’ebá, ema hotu iha Timor laran la hatene motivu husi dezastre ne’e. Liu tiha kuaze fulan maka peskadór Indonézia sira hetan mariñeiru ro-ahi Arbiru nian ida naran Paul do Rosário iha tasi klaran maibé koitaditu Paul do Rosário la hanesan uluk ona, nia kalsa-faru kuaze naklés hotu, sa’e bidón mamuk ida namlele hela iha tasi klaran, no peskadór Indonézia sira tulun tula hela nia mai Dili, maibé infelizmente Paul do Rosário mós sai fak tiha / lakon tiha memória (hilang ingatan), tan ne’e governu Portugés labele hetan dadus klaru ho profunda ba dezastre ne’e maski iha indikasaun nu’udar manobra Indonézia nian.
Liafuan Arbiru ema balun uza hodi hanoin hikas Ro-ahi ne'e, ezemplu ida maka Hotel Arbiru iha Prais Coqueiros (Pantai Kelapa)Dili.

Timor transforma hosi Lafaek?

Timor ne’e mai tebes hosi lafaek ka lae, iha istória barak ko’alia kona-ba rai Timor no nia emar sira katak rai Timor ne’e mai hosi ka transforma hosi Lafaek, maibé to’o ohin loron ha’u haree seidauk iha ONG boot ruma ne’ebé uza emblema Lafaek hanesan Símbolu ka iha esforsu balu atu harii Estátua Lafaek ruma iha sidade laran, ha’u haree ladún fo importánsia ba Lafaek karik. Iha ONG ka grupu barak maka prefere liu uza sasán kro’at hanesan surik, rama, ka loromatan nst ba sira nia Símbolu. Karik istória ne’e loos duni, loron ruma Lafaek ne’ebé ita konsidera hanesan Avó sei laran moras basá beioan sira laiha konsiderasaun.

Tuesday, May 12, 2009

Estrada Kaikoli nakonu ho aplikante sira

Hahú horisehik to’o ohin portaun edifísiu Seguransa Nasionál nian iha Kaikoli nakonu ho aplikante sira inkluindu feto-mane/klosan- kaben na’in sira kaer map kor kinur ho matak mai hatama rekerimentu servisu tuir vaga ne’ebé anunsiu iha média. Tuir informasaun katak presiza de’it ema 100 (atus ida) maibé númeru aplikante sira as liu dok.

Monday, May 11, 2009

Limpeza Jerál ba funsionáriu Governu de’it, la’ós ba povu ki’ik sira hotu.

Governu liu hosi Primeiru Ministru tenki fo informasaun klaru kona-ba Limpeza Jerál para Polísia sira labele interpreta sala.

Limpeza Jerál loron Sesta-Sesta espesiál liu ba funsionáriu Governu de’it, la’ós ba povu ki’ik sira hotu no la’ós hotu ba funsionáriu ONG sira, maibé tansá maka polísia sira hatún hotu pasajeiru mikrolét sira no hodi obriga hamós hotu fo’er?

Funsionáriu ne’ebé la partisipa hamós rai sei hetan sansaun ko’a saláriu loron ida nian, be povu ki’ik sira maka lahamós loron ida sei hetan sansaun ko’a saída? Lasusar liután? Tan ne’e, governu tenki fo informasaun halo klaru.

Friday, May 8, 2009

Gripe Suína / Flu Babi/ Pesti-Fahi



Bainhira iha Gripe Fahi/ Flu Babi/ Gripe Suína/ Swine Flu
-
Bainhira Pesti ka Gripe kona Fahi, ita sei haree hetan uluk sira nia ibun hanesan ne’e, tan ne’e ba maluk sira ne’ebé hakiak Fahi iha uma presiza mós atu haree Fahi nia ibun loroloron.
-
Saída maka gripe/flu fahi?
-
Hanesan ita ema, fahi mós hetan influenza (gripe/flu), maibé virus gripe fahi lahanesan ho virus umánu (ita ema-nian). Gripe fahi babain lada’et ba ema, kazu estrañu ida-ne’e akontese hori uluk ba ema ne’ebé iha kontaktu dirétu ho fahi. Maibé oras ne’e epidémi gripe fahi ida-ne’e diferensa liu.
-
Oinsá maka gripe fahi ida oras ne’e diferensa?
-
Oras ne’e gripe fahi ne’ebé hetan virus fahi nian bele da’et ona hosi ema ba ema no ida-ne’e akontese fali ba ema ne’ebé nunka halo kontaktu ho fahi.
-
Sintóma (gejala) gripe fahi nian oinsá?
-
Bainhira gripe fahi da’et mai ita, ita sei sente isin-manas, me’ar, kakórok moras, sente be-doko, ulun moras, isin-manas malirin, ho sente isin kole. Ema balu kona hotu diarreia no muta. Sintóma sira ne’e mós tanba kondisaun balu, ida ne’e significa katak ita-boot ho ita-boot nia médiku sei labele lahatene buat ida, ita só hatene de’it hosi síntoma sira ne’e, bainhira ita-boot hetan gripe fahi. Ita sei bele hatene deit hosi rezultadu laboratóriu katak ida-ne’e maka gripe fahi nian ka tanba kondisaun seluk ruma.
-
Ho nune’e signifika ha’u bele han na’an fahi?
-
Loos. Ita-boot sei lahetan gripe fahi hosi na’an fahi, bekon, surísu, ka ai-han seluk ne’ebé mai hosi fahi.
-

Wednesday, May 6, 2009

Jardín 5 d’Maiu

Inagurasaun Jardín 5 d'Maiu
hodi hanoin hikas Akordu 5 d'Maiu '99
...
Akordu 5 d’Maiu hanesan naroman ba dahuluk hodi leno destinu rai doben ida-ne’e, bainhira Sekretáriu Jerál Nasoins Unidas Kofi Anan hatún mandatu especial ida ba Nasaun na’in-rua, Portugal (liuhosi Jaime Gama) no Indonézia (liuhosi Ali Alatas) atu tau matan ba destinu Timor nian. Akordu ida-ne’e hanaran akordu three lateral (ONU-Portugal-Indonézia). Hosi akordu 5 d’Maiu maka hodi loke dalan ba Timoroan to’o ohin loron, husik hela Indonéia ba ukun rasik-an liuhosi desizaun referendum 30 d’Agostu 1999. Horisehik loron 5 d’Maiu 2009 Prezidente Ramos Horta inagura Jardín 5 d’Maiu, hosi naran ne’ebé Indonézia marka hela hanesan Jardín Integrasaun (Taman Integrasi) muda fali ba Jardín 5 d’Maiu.

Thursday, April 30, 2009

Gripe Suína / Flu Babi/ Pesti-Fahi

Iha tinan hirak nia laran ita rona no ta’uk hela ba Gripe das Aves/ Flu Burung (Pesti-Manu), oras ne’e ema hotu hakfodak tanba mosu fali Gripe/Flu foun ida naran Gripe Suína/ Flu Babi (Pesti-Fahi), lahatene tinan hirak mai pesti saída maka atu mosu tan mai.

Friday, April 24, 2009

Limpeza Jerál Obrigatóriu (Komentáriu no Espresaun Poétika XXXV)

Limpeza Jerál iha Dili laran
Atu bele harre Dili nia furak.
Atu furak no kmo’ok sei kaer rasik
Latuur tane hasan hodi fihir de’it.
~o0o~

Ohin governu hahú aplika Limpeza Jerál Obrigatóriu ba Funsionáriu Públiku sira hodi hamoos sidade laran. Ba funsionáriu hirak ne'ebé latuir obrigatóriu sei hetan sansaun, liafuan ne'e hato'o hosi prezidente Repúlika foin lalais ne'e iha televizaun.

Wednesday, April 22, 2009

Uma-fukun sai badín iha loron servisu

Uma fukun Parlamentu dalaruma badín no hakmátek. La’ós hakmátek ida be ema bolu PEACE ne’e ida... maibé hakmátek tanba Lia-na’in sira baruk tama servisu, dalaruma tama tarde, dalaruma latama liu ida. Horisehik la konsege hala’o plenária tanba ekipamentu mikrofone sira avaria. Orsamentu boboot tansá lasosa ekipamentu foun de’it, to’o prezidente da Repúblika hodi ko’alia sai iha TV kona-ba posibilidade atu hala’o eleisaun antisipadu, tanba ita-nia Lia-na’in sira demais tiha ona... sira abondona Uma-fukun bebeik hela ona. Domin ba povu laiha liu, sira akudi liu interese privadu duké interese komún.

Hori Kalan Ha'u Haree Televizaun (Espresaun Poétika XXXIV)

Hori kalan ha'u haree televizaun
Ita-boot ko'alia ha'u mós haree
Ha'u ta'uk
Ha'u hakfodak
Ha'u hamnasa
Ha'u deskonfia
Ha'u prepara an.
~o0o~

Friday, April 17, 2009

Problema Bee-mós no Eletrisidade

Lahetan asesu
-
Situasaun Dili oras ne’e la’o di’ak ona maibé dalaruma governu haluha tiha ona nesesidade vitál rua ne’ebé oras ne’e populasaun sempre infrenta no kestióna . Problema rua ne’e maka:
1). Bee-mós
2). Eletrisidade
-
1). Bee-mós
Bee-mós ka Bee-hemu diresaun Surikmas-Ailók-laran-Matadouru populasaun kuaze sobu remáta tanba bee sa’e labele ba konsimidór sira nia uman. Ida ne’e tanba akontese kanalizasaun ilegál barak iha tempu krize. Ha’u hanoin membru governu sira loroloron liu-ba mai hela ho karreta no motorizada iha área sira ne’ebé polulasaun liliu Señora das águas sira ne’ebé ramerame ba forma kuru bee, maibé ladún fo importánsia ba problema ne’e. Oras ne’e populasaun iha área mensionádu susar tebes ba asesu Bee-mós.
-
2). Eletrisidade
Prepagu ne’ebé monta ba konsimidór sira seidauk kompletu 100% no parádu hela. Konsumidór sira hosi Taibesse, Kuluhún, Bidau no Bekora sei livre hela hosi prepagu. Karik governu hakarak atu fornese gratuíta eletrisidade ba populasaun, haree dezliga hotu tiha prepagu hotuhotu atu nune’e labele kria fali laran moras entre populasaun prepagu ho populasaun non prepagu sira.
-
Kestáun/pergunta
a). Atu monta fali prepagu foun mós demora tebetebes nune'e?
b). Atu hadi’ak de’it kanalizasaun bee-mós nian mós kleur tebes nune’e?

Thursday, April 16, 2009

Matabeen Lunturu (Espresaun Poétika XXXIII)


Matabeen Lunturu

Keta tanis resik keta lunturu
Ha’u domin ba ó seidauk mihis
Keta laran susar no tanis natoon
Doben ha’u iha ne’e sei temi ó
Hamaran matabeen tuba ó is
Dada is nakonu temi ha’u naran.
~o0o~

Monday, April 13, 2009

Nakukun ba Naroman


Iha uluk oin ida ikus oin ida
La lori lia uluk badan lia ikus
Domin ida ita kuda buras daudaun
Ema seluk latama sobu domin ne’e
Fini kmanek ohin nian ba loron seluk
Ohin nian sei okir matak no mamar
Naroman leno mai fera nakukun
Sees hosi nakukun tama naroman
Odamatan domin nian loke mai ita
Portaun naroman loke ho domin

Thursday, April 9, 2009

Ami Hili Hakmatek (Espresaun Poétika XXXII)

Lalika losu-matan hodi dokorai
.
Lalika hakilar hatekir ami
*
Ami tane no saran fiar ba ita
.
Tau matan koidadu satan oan ami
*

Wednesday, April 8, 2009

Ó-nian ha'u-nian ita hotu nian (Espresaun Poétika XXXI)

-Rai Murak Rai Lulik-
.
Rai murak rai lulik ita hotu nian
Dalan murak dalan lulik ita hotu nian
.
Hosi ó mai ha’u laleet ona
Ita mesak maun-alin feton no naan
.
Susar ruma kona ó tadu netik mai
Kasu to’ok ó susar mai ita rona.

Tuesday, April 7, 2009

Mate-ruin Doze Novembru hetan balu iha Semitériu Hera

Ekipa Forénsiku Austrália no Argentina iha Semana kotuk konsege hala’o Ezumasaun ba Restus Mortais Doze Novembru nian iha Semitériu Hera. Mate-ruin hirak ne’e hamutuk 16 de’it, kontráriu ho Laporan Resmi / relatóriu Indonézia nian iha momentu ne’ebá dehan katak: Memang benar hanya 19 orang yang terbunuh di peristiwa Santa Cruz, dimana ke 19 korban telah dikuburkan di pekuburan masal Hera, demikian laporan resmi yang disampaikan oleh KOMNAS HAM berdasarkan hasil investigasi. Ne'e bosok, tanba sira hakoi deit oitoan iha Hera no barak liu sira ba hakoi iha fatin seluk ne'ebé segredu tebetebes.
Rai-ku’ak balu ke’e tan duni maibé mamuk, lahetan mate-ruin.
.
Iha parte seluk, família Vítima balu sente laran moras tanba durante prosesu Ke’e mate-ruin (Ezumasaun), laiha prezensa hosi membru governu sira.
Tuir informasaun, depoizde Semitériu Hera sei ba buka tan iha Suku Tibar ne’ebé deskonfiadu hanesan fatin ne’ebé TNI sira hakoi mate barak liu iha fatin ne’ebá.

Monday, April 6, 2009

Trajédia Liquiça (Espresaun Poétika XXX)

Liquiça 6 Abril '99
Ohin ó nia tinan 10 ona
.
Biban ida ne’bá imi halerik
Oras ida ne’bá imi sai vítima
Halerik imi nian tan rai doben
Terus ida imi nia tan ukun-an
Halerik hotu ona se bali se
Ukun-an hotu ona se lerek se

Problema Foos MTCI nian

. Foos MTCI tonelada 40 lakon iha Armajén sé maka responsabiliza?
-
.Governu sei hala'o investigasaun duni ka lae? husik de'it ona?
-
.Primeiru Ministru haruka taka tiha lai Armajén maibé lahatene tansá maka sira loke fali iha Sesta (3/4/'09) liu-ba ? Sira lata'uk ka la respeitu ba desizaun PM nian?
-
.Oras ne’e Ministériu kompetente iha planu atu tau ai-moruk ida hanesan Formálin ba Foos MTCI hodi prolonga foos nia prazu. Ai-moruk ne'e sei fo Benefisiáriu di’ak ba konsumnidór sira ka lae?

Espírito Dezenvolvimentu ida ne’ebe Pozitivu no Klaru

Dezenvolvimentu bele la’o maibé sei hasoru hela Obstákulu boot ida iha leten tun mai kraik tanba bainhira ita haree hosi parte Saláriu Ministru sira nian ne’ebé aas no Saláriu Deputadu AMP ne’ebé mós aas tebetebes, Sasán iha Loja no Merkadu folin sa’e ba bebeik, Funsionáriu ki’ik sira de'it sosa sasán labele ona… satán povu simples sira? Tuir ha’u nia haree Dezenvolvimentu sei lala’o di’ak tuir ita nia hakarak tanba Balansu iha leten laiha no Governu laiha espírito dezenvolvimentu ida ne’ebe pozitivu no klaru.

Thursday, April 2, 2009

Adeus Konflitu, Benvindu Dezenvolvimentu

Agora iha liafuan foun ida dehan “Adeus Konflitu, Benvindu Dezenvolvimentu”. Ita hotu espera katak liafuan ne’e bele hamosu duni rezultadu foun iha rai laran. Uluk, tinan 2005 CAVR lansa nia Relatóriu Finál ho títulu “Hapara Violénsia”, maibé liu deit tinan ida iha tinan 2006 ita nia Lideransa sira “hakat liu tiha/ viola tiha” liafuan “Hapara Violénsia” hodi nakfilak fali ba “Hatutan Violensia” to’o iha loron 11 Fevreiru 2008 violénsia nia been atu midar ka moruk ita bele sente hotu ona hahú hosi povu ki’ik to’o ulun boot nasaun nian, ho lian Indonézia karik dehan “manis pahitnya dirasakan bersama semua kalangan, dari wong cilik hingga kepala negara”. Iha momentu nebá tekitekir ha’u na’in husu ba ha’u nia-an “ida ne’e maka naran Tsunami karik?”, tanba tarutu nakfera iha Aréia Branca ba para to’o Balibar. Entaun, ohin ho lia fuan Benvindu Dezenvolvimentu, ita espera katak Dezenvolvimentu bele habelar haluan tebes iha rai laran atu nune'e povu tomak bele koko ninia midar hahú hosi sidade ba to’o área rurál sira.

Monday, March 30, 2009

Naroman Seidauk Lakan Loos (Espresaun Poétika XXIX)

Ema ne’ebé ema boot, boot ba bebeik
Ema ne’ebé ema kiak, kiak ba bebeik
Ema ne’ebé ema bokur, bokur ba bebeik
Ema ne’ebé ema kra'es, kra'es ba bebeik

Liafuan 'HADOMI POVU'
Nu’udar knananuk ida atu hametin de'it povu nia neon
Nu’udar bringkus ida atu hafutar de'it povu nia tilun
Bainhira sai boot, sira di’ak ba bebeik
Povu ki’ik, sai aat ba nafatin

Ko’alia hadomi povu...loos...!
Promete tulun povu...loos...!
Hadomi maka hadomi
Tulun maka tulun
Hein maka hein
Padese ba nafatin
Naroman nunka tun

Friday, March 27, 2009

Pajero Metan PN nian la uza Xapa

Hori Tersa-feira lokraik (24 Marsu ’09) ha’u fila hosi Manatuto mai to’o iha Fatumeta-Behau nian, ha’u haree Pajero Metan Deputadu nian ida tuir no ultra passa ha’u maibé ha’u labele identifika tanba laiha Xapa Matríkula/ númiru Plat nian Pajero na’in hasai tiha. Ha’u lahatene tansá maka Xapa Pajero nian tenki hasai tiha, polísia sira laharee hetan? Ida fali, tansá maka Deputadu ida ne’e ta’uk atu hatudu nia identidade, nia moe ba povu ? nia ta’uk povu? Nia sente pekádu? Tansá? Dalaruma nia sente moe no ta'uk tanba nia uza fali kareta deputadu hodi ba pasiar.... nune’é ka???

Karik Komisaun Omenajen laiha Kbiit

To’o ona tempu atu deskonfia Komisaun Omenajen
To’o ona tempu atu lalika hametin demais neon
To’o ona tempu Komisaun atu presta responsabilidade
To’o ona tempu atu investiga atu inkéritu nia
.
Tansá medalla bele semo ba EG nia liman...?
Oinsá Governu no Komisaun nia responsabilidade...?
Tansá sei nonók hela nune’e...?
Oinsá luta na’in sira nia sentimentu...?
Karik... Komisaun laiha kbiit.

Thursday, March 26, 2009

Ha'u sei mehi tan (Espresaun Poétika XXVIII)

Ha’u-nia mehi ba dahuluk laiha folin
Mehi ba daruak nafatin folin laek
Mehi tan ba datoluk hanesan nafatin
Ha’u labaruk…
Ha’u hakarak mehi nafatin.

Friday, March 20, 2009

Hakmatek hanesan laloran tasi (Espresaun Poétika XXVII)

Anin maussss...)))))))))))))))))))))
Malirin hakmatek kalma nonók…
Ida-idak la’o ninian
Laiha tan dere besi,
Laiha tan sunu pinéu,
Laiha tan haklalak,
Laiha tan duni malu
Problema laiha... malirin... nonók loos
Ne’e maka naran situasaun kontroladu?
Ne’e maka naran dame?
Dame iha ibun dame to’o fuan
Haku’ak malu perdua malu
Hori ohin ba oin
Hori wain ba wain
Latenik tan
Latenik tan!

Wednesday, March 18, 2009

Lia-na’in no Bali-na'in (Espresaun Poétika XXVI)

Ha’u rona, hakru'uk, tabele tuir Ita-Boot
Ita-Boot nu'udar lia-na’in no bali-na’in
Ha’u laran metin hodi kesi esperansa

Ita-Boot sei kasu todan povu nian
Ita-boot sei tane padese emar nian
Ibun-na’in la’ós ema Ibun-beek,
Lia-na’in la’ós ema Lia-teen,
Tenten tenten hodi tenten...!
~::~

Friday, March 6, 2009

Uma ema Timur nian (Espresaun Poétika XXV)

Uma Lisan Uma-fukun ema Timur nian
.
Kakuluk natais, du’ut, tali-tahan
Didin piku, au-betun eh fafulu
Rin aas okos mamuk hela iha leten
Kohemama oan ida tara uma sikun
Fatin surik antigu bei’ala nian
Ne’e maka uma lisan uma lulik ema Timur nian.
.
Uma rai, uma badak uma hodi hela
Kakuluk natais, du’ut, tali-tahan
Didin piku, au-betun eh fafulu
Rin badak no didin kuartu ba kuartu
Oratóriu oan ida sala vizita
Ne’e maka uma rai ema Timur nian.

Thursday, March 5, 2009

Medalla Kondekorasaun iha duni folin?

Medalla Kondekorasaun iha duni folin?
.
Medalla Kondekorasaun iha duni folin (valór)? tanba entrega ba Eis Kombatentes da Libertasaun entrega mós ba eis Traidores Anti Libertasaun, entrega ba Eis Vítima Sira entrega mós ba Eis Suspeitu Sira, Komisaun kaer kois medalla namdoras tama liu Lafaek nia ibun. Tuir mai iha pergunta boot ida, se loos maka ba entrega medalla ne ba EG? Governu maka fo ka ema deskoñesu seluk ruma? Tuir ha’u nia koiñesimentu katak Komisaun seidauk lori Medalla ne’e ba fahe iha rai-li’ur (estranjeiru) maibé tansá maka Medalla ne’e bele hakat liu Fronteira Mota-ain tama to’o EG nia liman? Sei iha investigasaun ka sei husik de’it ona? Karik husik de’it ona, Komisaun no Governu sira nia kredibilade iha ne’ebé?
Karik nune’e, Medalla Kondekorasaun sei sai folin laek. Maka haree deit !

Tuesday, March 3, 2009

Fenómenu Mundu nian (Espresaun Poétika XXIV)

Rai nakdoko doko rai fanun ita neon 

Loromatan no udan fó buras no kbiit
Rai-nakdoko nu’udar alarma mundu nian
Hakmatek iha fatin ho kuidadu. 
-
Loromatan no udan esperansa kriatura nian
Kalohan mahar taka metin loro nia matan
Rai-lakan tarutu udan turu lemo-lemo
Hakmatek ita fatin simu realidade.
~::~

Thursday, February 26, 2009

Dadeer Kmanek (Espresaun Poétika XXIII)

Dadeer Kmanek
.
We malirin kopu ida ho maho-been dadeer nian
Hamutuk ho ai-funan rozas koor oin-rua
Loke ha’u fuan hamoos ha’u matan
Hodi fo tabe ba maluk doben sira
Dadeer kmanek, dadeer kmanek!!!

Monday, February 23, 2009

Moris iha Mundu hanesan Bainaka







Uma Lulik Sarani nian sai BADÍN no
HAKMÁTEK loos iha loron bainlét
.
Uma kreda uma Lulik Sarani nian
Tur iha rai husar no rai fuan
Iha loron Domingu no loron Santo
Sarani sira sei hobur namtate...
Sei mai hamutuk sei halibur hamutuk
Oras ida rua netik iha loron baluk ida
Hodi kumpri netik Maromak nia ukun fuan
no Santa Kreda nia hanorin
Moris iha mundu hanesan Bainaka
Kumpri Obrigasaun Maromak nian
Kumrpri Obrigasaun Kriatura umanu nian
Kumpri mós Kontituisaun Repúbika nian
Durante tinan hirak nia laran
Hodi hein bainhira Na’i atu bolu hikas
Ba hasoru Na’i iha Na’i nia Kadunan.
.
(imajen hosi leten mai kraik hatudu: igreja Ermera, igreja Motael, igreja Laclubar no igreja Katedral Dili )

Friday, February 20, 2009

Aidila Fetorán

Aidila fetorán inan tau bandu
Ema seluk ku’u tiha ó lekilét
.
Ha’u gosta kuda Aidila tanba bele kura moras barak,
nia dikin nurak bele da’an hodi amenta apetite (nafsu makan),
no bele hakmán fali isin baihira ita hemu tua-lanu,
fuan okir no funan tau tan dikin nurak oitoan
bele hodi halo modo;
se lae hodi kahur batar da'an,
bele amenta tan forerai ka foretali oitoan...
ha!?
han iha ne'e matamanas amansarani
liu mós sei labolu ida makne...
fuan tasak bele han
hodi halakon kan no amenta vitamina,
kulit no abut bele nono hodi kura moras balu,
ida tan fali bele hodi halo DADOLIN hanesan dadauk ne'e.
.
Aidila fetorán inan tau bandu
Ema seluk ku’u tiha ó lekilét,
ha ha hah
.

Roda Moris Nian

Loron ida iha oras ruanuluresin-hat
Oras ida iha minutu nenulu
Minutu ida iha segundu nenulu
Semana ida iha loron hitu
Semana tolu iha loron ruanuluresin-ida
Ha’u nia férias semana tolu nian remata ona horisehik
Tama fali ona loron rua ho ohin
Servisu be butuk duni la toman
.

Friday, January 23, 2009

Na'i, ha'u ata agradese

Agradese boot tebtebes ba Na'i Maromak basá sei bele haraik vida naruk mai ha'u. Ohin 23 Janeiru, ha'u nia loron espesiál, hodi koiñese mundu. Biar Papá-mamá sira iha foho, ha'u laiha buat dia'k ida atu hato'o ba imi na'in rua, maibé ha'u hato'o deit liuhosi Na'i, basá Na'i nia domin no laran luak liu hosi Papá-mamá sira hodi haboot ha'u to'o ohin loron. Biar Papá-mamá sira laiha ha'u sorin maibé 'feto-foun ho bei-oan' sira maka nu'udar espellu Papá-mamá nian.
Loron 23 d' Janeiru maka ha'u hili ba BLOG ne'e nia naran maka: 'Aquarius.vinte três'.

Estrada Kotu Halakon Povu nia Esperansa




Foto ida dahuluk maka ponte Loes diresaun Maliana-Suai no Fronteira Mota-ain, ne'ebé naksobu iha semana rua liubá foto daruak, datolu, dahat, hatudu ponte no estrada Pualaka-Laclubar, diresaun Natarbora ne'ebé kotu mós iha semana rua liubá tanba udan boot.
.
'Estrada Kotu Halakon Povu nia Esperansa'
.
Esperansa povu nian ida atu dezenvolve ekonomia maka estrada, bainhira estrada kotu ona, dezenvolvimentu ekonómiku povu nian mós sei labele la'o.
.
Iha situasaun ida ne'e maka governu tenki foti lalais desizaun hodi hadi'ak, tanba bainhira hadi'ak estrada signifika hadi'ak mós povu nia moris.
.

Thursday, January 22, 2009

Udan tau fali ona

Hakfodak !!!
.
Bele dehan semana rua ona maka udan la tau, loro-loron bainhira lokraik ona kalohan maka sempre taka hela deit maibe uda nunka mais tau, Ohin lorokraik maka foin tau fali, teki-tekir rai-lakan tarutu ida maka’as tebe-tebes, ami hotu hakfodak!!! Ha’u hateke ba kolega sira balu taka tilun sai pániku hotu... ha’u mós hanesan. At ida fali maka ohin iha tempo almosu, ha’u husu sumbriña ba ha’u nia farik-oan, nia fo tiha, maibé baihira ha’u mai haluha tan fali, hmmmmmmmm. Dadaun ne’e udan sei boot hela, no ami seidauk sai hosi servisu fatin.

Tuesday, January 20, 2009

Destinu Maromak maka hatene

Iha Domingu (18 Janeiru), ha’u nia belun diak ida nia oan mane lakon iha tasi-ibun bainhira sira ba pasa fin da semana hodi hakail iha Plácio do Governo nia oin Hali-mahan nebá. Nia (matebian) naran Oko, ho kolega sira bolu malu ba hakail, família uma laran tomak lahatene, lokraik notísia mai katak Oko mout iha tasi, koitadu! Aluno Segundo Ano Pre-Secundário oan ne’e mate saguati tanba dezastre. Tuir mitos... iha tasi-ibun hosi parte Faról, Ponte-Kais, Palácio Governo oin, Hali mahan to'o Jardín Lecidere nia rohan mai, hirak ne'e nia na'in iha. Bainhira iha udan boot, tasi boot, anini boot, nia na'in la'o ba-mai hela, no bainhira ita ba harís ka hakail karik iha tempu ida ne'e ita bele hetan susar. Tan ne'e maka ita tenki koiudadu didi'ak, tanba ita ema moris iha mundu, bainhira atu moris ema sei hatene loron, maibé atu mate ema ida sei lahatene tanba planu Maromak nian hotu ne’ebé mistériu hela mai ita. Mate iha Domingu lorokraik, hakoi fali iha Segunda horisehik lorokraik mós. Ita nia destinu ita na'in lahatene.

Monday, January 19, 2009

Koidadu (Espresaun Poétika XXII)

Udan
manas
anin
malirin
manas
anin
tasi boot
lori anin
lori fo’er
lori susar
lori moras
lori manas
lori malirin
koidadu!
koidadu!

Wednesday, January 14, 2009

Parke Conis Santana (Espresaun Poétika XXI)


Di tengah lautan di ufuk timur letakmu
Dikelilingi benteng peninggalan leluhur
Rindangnya pepohonan lebat
Hijaunya pemandangan
Itulah kau Parke Conis Santana
.
Wajahmu yang elok
Hawahnya yang segar
Hembusan angin laut yang bersahabat
Mengundang orang tuk mengunjungimu
Itulah kau Parke Conis Santana
.
Hempasan dan riuhnya gelombang laut
Tak menggoyahkan benteng pertahananmu
Para nelayan yang sesekali mengeliligimu
Seolah menjaga kelestarian alam di sekitarmu
Itulah kau Parke Conis Santana
.
Kuingin mampir sekali dan sekali lagi
Tuk menghirup udara segarmu
Kuingin ajak para sahabat negri ini
Ukirkan rasa kepedulian kami padamu
Sebelum engkau dihujani pelancong asing.
.
Pulau Jako adalah sebuah pulau kecil yang tak didiami penduduk, letaknya paling ujung di distritu Lospalos, tepatnya di sub distritu Tutuala, sekarang dijadikan Taman Wisata Nasional oleh pemerintah RDTL dengan nama 'Parke Conis Santana' untuk mengenang kembali perjuangan Conis Santana seorang geriliawan FALINTIL yang gugur di medan pertempuran pada 10 Maret 1998. Gambar pertama diabadikan dari bukit Tutuala pada tahun 1972 di zaman kolonial Portugis,_ gambar kedua di ambil dari pantai Tutuala pada pasca kemerdekaan masing-masing oleh fotografer lain yang tentu bukan saya.

Tuir Lisan Nian (Espresaun Poétika XX)


Kabala tais inan tara tais oan
Manu-fulun ka kaibauk kesi iha ulun

Tara belak ka mortén iha hirus matan
Buti lima oan ida iha liman kabun

Kesi mós babeta ba ain kabun
Kaer tan surik ida nia mane loos

Bidu hodi hakse’ek tuir babadók
Hakilar hananau tama ho kantiga

Kantiga oioin da’et ba malu
Hakse’ek hakilar tuir lisan nian.
.

Wednesday, January 7, 2009

Palestina II (Espresaun Poétika XIX)























Oh...Palestina (II)
.
Palestina sei rungu-ranga nafatin

bainhira Israel lahakru'uk ba lei
.
Palestina sei tanis nafatin

bainhira Israel laiha domin
.
lei maka sei hapara ó nia terus

domin maka sei hamós ó matawén
.

Foin Bok'an (Espresaun Poétika XVIII)

Foin Bok'an
*
Ha’u foin hadér
Foin bok’an
Foin hakat
Foin hateke
Foin fihir
Se tilun hodi rona
Loke matan hodi haree
Sa lerek atu mosu
Sa lerek atu sai

Friday, January 2, 2009

Tinan Tuan ba ho Saudades… Tinan Foun tama ho Esperansa

Bomd!a D!l!
Ohin dadérsan ha’u koko sa’e ba foho Matadoru leten, ha’u hateke tesik ba Fatu-Ahi tun mai sidade laran ne’ebé hakmatek, lalóran tasi mós hakmatek, iha biban ne’ebé loro-matan foin hafuhu sai hosi parte loro-sa’e nian. Ha’u hamrík hateke ba sorisorin mós hakmatek, ha’u sente hanesan duni ema independenti ida ne’ebé laiha tan ema ida atu hasé ka atu bandu ka atu impede ha’u. Ema no balada sira espresa duni sira nia konsiderasaun mai ha’u, maski laiha diferensa únik ida ho tinan tuan maibé ho aninmaus be hu ha’u isin… ha’u sente hanesan loke tebes ha’u laran, ha’u neon, ha’u matan, liman-ain no isin lolon tomak atu bele bok-an badinas liután, Tinan Tuan ba ho Saudades… Tinan Foun tama mai nakonu ho Esperansa.