Friday, June 25, 2010

Tetun INL seidauk iha progresu {Komentáriu}

Governu (Ministériu Edukasaun)seidauk dezenvolve Tetun ho didi'ak tuir Padraun INL

Tetun Ofisiál ne’ebé loos liu atu uza hodi hakerek dokumentu importante sira no atu eduka estudante (jerasaun foun) sira hodi hakerek Tetun ho loloos maka Tetun tuir Padraun INL (Institutu Nasionál Linguístika), la’ós Tetun Catarina nian ne’ebé sira dezenvolve iha DIT (Dili Institute of Technology).
Iha fulan rua liubá, karik ha’u la sala, iha sujestaun husi ema balun atu uza Tetun ho didi’ak tuir INL maibé Ministru Edukasaun João Câncio hatán katak “INL la’ós polísia para hodi manda ema atu hakerek, husik ba ema bele hakerek Tetun ho livre tuir sira-nia kostume”. Ha’u hanoin ME João Câncio mós ko’alia la sukat no la hanoin uluk karik, tanba iha nasaun ida, tenke iha mós Instituisaun ida hodi deside oinsá atu hakerek ita-nia Lian Ofisiál ho didi’ak. Nu’udar ezemplu iha Institutu Boot ida naran BALAI PUSTAKA Jakarta ne’e harii iha tinan hirak liubá hodi dezenvolve no klasifika Bahasa Indonesia iha biban ne’ebá, katak Bahasa Indonesia liu ona etapa tolu maka hanesan tuir mai: Ejaan Lama fahe ba rua: Ejaan Van Koven maizumenus remata iha inísiu tinan 1900, hodi kontinua fali ho Ejaan Suwandi ne’ebé remata entre tinan 1960-1970, no ikus liu maka Ejaan Baru/ Ejaan Yang Disempurnakan (EYD). Nu’udar ezemplu maka Ejaan Lama OE troka ba U (Soeharto = Suharto, doeloe = dulu, loepa = lupa), DJ troka ba J (Djakarta = Jakarta, djadi = jadi, djudjur = jujur), TJ troka C (Tjatat = catat, mentjari = mencari), Jang = Yang, Menjetudjui = Menyetujui, nst.
Tanba ne’e maka karik ita lakohi tuir padraun husi INL ne’ebé uluk kedas inklui iha Konstituisaun RDTL, signifika mós katak ita lakohi dezenvolve Tetun, ita hakarak lia Tetun atu sai sabraut no runguranga hela iha país ida-ne’e, no sidadaun iha rai ida-ne’e hori otas ba otas sei la dezenvolve liuliu iha ninia lian rasik. Tanba Governu rasik mós laiha boa vontade atu dezenvolve Tetun tuir Padraun INL, ha’u fó ezemplu Karreta la’ós Kareta, Karreta Estadu maka loos, la’ós Kareta Estadu.

Thursday, June 17, 2010

Sunu Rai (Espresaun Poétika LXII [I])




Sunu Rai

Sunu rai naba-naban iha fatin sira
Harahun ambiente, ameasa aihoris.
Tesi ai, sunu rai iha foho lolon
Loke dalan hodi simu dezastre naturál.
Tesi ai, sunu rai iha fatin-fatin
Harahun ambiente halakon domin.
~::~

Thursday, June 10, 2010

Ola malu to mate {Istória Komik I}

Ola Malu To Mate

Mai husi Baukau mai fila liman ho sasán karón-karón tun husi Bis tama merkadu, tia Nika la kole matan mós ladukur, nia hahú hasai ninia sasán husi karón nahe iha lona oan ida iha meza leten. Iha bua-maran, malus, repollu, fehuk-ropa no liis-mutin.
Nia hateke ba sorin iha tiu ida ema Bunak (ema bolu de’it tiu Bunak), nia mós fa’an hela modo metan no tomate.

Hanesan babain, bainhira ema ida fa’an sasán ruma nia sei hakilar temi sasán nia naran, karik sira fa’an koto-nurak sira sei hakilar ”koto-nurak, koto-nurak” no seluk tan.

Tia Nika hakilar hola malus temi de’it ”hola malu” Tiu Bunak hakilar ninian ”tomate”, ho nune’e sira-na’in rua hakilar hodi simu malun hanesan ne’e: Ola malu! Tomate!, Ola malu! Tomate!, Ola malu! Tomate!, Ola malu! Tomate!, to’o ema barak rona mai sai fali liafuan ”Hola malu to’o mate”, to’o sira-na’in rua nia malus ho tomate folin hotu tiha, sira na’in rua mós hahú nonok. Tiu Bunak hamrik hodi dada tiha sigaru lolon ida, no la’o pasiar oitoan iha merkadu laran, nia hateke ba maluk makasae ida fa’an hela manu aman di’ak ida, tiu Bunak koko hakbesik ba hodi husu: Manu ne’e folin hira? Tiu makasae: lapan! Tiu Bunak: lapan dolar? Tiu makasae: lapan! Tiu Bunak: lapan ribu? Tiu makasae ho hirus hatán: Ina gidá'e, au dean au nia manu ne au lapan!!! _ Ana lolo, ana gi asa to bura ere laka to bei seti. Fanu lai’ini di ta’ani, bego mau duro...? (Inan nia ulun, ha’u dehan ha’u nia manu ne’e ha’u la fa’an_ ema dehan ema nia manu la fa’an ne lalika husu natoon, rai-na'in basa ó karik...?).

Tuesday, June 8, 2010

Abii Ria (Espresaun Poétika LXI)

Tun husi Laulara mai Merkadu
Tun mai angguna fila angguna
Lori ho modo-tahan no aifuan
Haknauk fila-liman iha Merkadu

Sasán folin hotu fila Laulara
Hola netik O.B tahan ida-rua
Hola mós ikan maran, masin no sabaun
Abii Ria fila uma aban mai fali.

Foufoun Abii Ria la’o mesa-mesak 
Haknauk hamutuk besik maun Meu
Matan ikun baku malu fuan hatán
Maun Meu fó sinál Abii la ses.

Koñese malu iha merkadu
Domin hahú iha oras fila-liman
Liuhosi fila-liman forma uma-kain
Abii Ria maun Meu domin la kotu.
~::~