Thursday, December 1, 2011

Dalan Loos Ida De’it Ukun Rasik-an (Espresaun Poétika LXXII) ba Sete de Dezembru

(Poezia ba Sete de Dezembru)

Dalan Loos Ida De’it Ukun Rasik-an

Loron Hitu fulan Dezembru
Dadeersan rai hun mutin
Ró-ahi tiru husi tasi
Tanke de gerra husi rai maran
Aviaun bomba, parakedista suli tun husi loro leten
Maubere matan-foun, hakfodak tama ai-laran.

Ema be mate, mate daudaun
Ne’ebé moris, halai nafatin
Husik hela inan-aman, kaben oan no parente
Ida-idak halai buka nia moris.

Halai ai-laran lakohi fila
Hamlaha to’o mate lakohi rende
Dalan loos ida de’it ukun rasik-an
Mate ka moris anti integrasaun!

Ran nakfakar tuir dalan ninin
Ruin namkari lemo rai laran
Xumasu ai-abut biti ai-kulit
Mate ka moris ukun rasik-an

Ne’e mak isin no klamar Maubere nian
Tuba rai metin, lakohi tabele ba ema seluk
Lakohi integrasaun maske autonomía
Dalan loos ida de’it ukun rasik-an.

~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~

Friday, November 25, 2011

Halakon Na’i no Atan [Espresaun Poétika LXXI (ba vinte-oitu Novembru)]

(Poezia ba vinte-oitu Novembru)

Halakon Na'i no Atan

Ukun-an ses husi kolonializmu
Ukun-an ses husi imperializmu
Ukun-an mak dalan loos
Ukun-an mak lia loos

Maske Timoroan seidauk hamutuk
Maske opiniaun seidauk han-malu
Maske tenke kahur “Ran no Ruin”
Maubere hamriik ukun rasik-an

Halakon opresaun
Hadook esplorasaun
Halakon “Na’i no Atan”
Hadeer haree kaer rasik ó kuda talin

~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~

Wednesday, November 23, 2011

28 Novembru Loron Proklamasaun RDTL

Loron 28 fulan Novembru tinan 1975, loron Proklamasaun Independénsia unilateral Timor-Leste nian husi FRETILIN, partidu polítiku ne’ebé moris ho naran ASDT (Asociação Social Democrática Timorense) hafoin transforma fali ba FRETILIN (Frente Revolucionária de Timor Leste Independente) ho ninia objetivu “Independénsia Totál”, to’o ikus FRETILIN konsege duni proklama unilateralmente ho naran RDTL (República Democrática de Timor-Leste) hodi nomeia Francisco Xavier do Amaral nu’udar Prezidente Repúblika, no Nicolau Lobato nu’udar Primeiru Ministru, no testu Proklamasaun ne’ebé Prezidente Repúblika lee maka:

(Testu Orijinál ho Portugés, autór: Marí Alkatiri):

Encarnando a aspiração suprema do Povo de Timor-Leste
e para salvaguarda dos seus mais legítimos direitos e
interesses como Nação soberana, o Comité Central da
Frente Revolucionária de Timor-Leste Independente -
FRETlLIN - decreta e eu proclamo, unilateralmente, a
independência de Timor-Leste que passa a ser, a partir
das 00.00h de hoje, a República Democrática de Timor-
Leste, anticolonialista e anti-imperialista.
Viva a República Democrática de Timor-Leste!
Viva Timor-Leste livre e independente!
Viva a Fretilin!


Dili, 28 de Novembro 1975
Francisco Xavier do Amaral
O Presidente da República Democrática de Timor-Leste
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(Versaun Tetun, tradutór: Aquarius vinte tres):

Ita hamosu duni ona aspirasaun boot Povu Timor-Leste nian
no atu hodi halo salvaguarda ba sira-nia direitu lejítimu no interese sira
nu’udar Nasaun soberana, Komité Sentrál da Frente revolusionária
de Timor-Leste Independente –FRETILIN – dekreta no ha’u proklama
unilateralmente, halo independénsia Timor-Leste nian moris duni ona,
hahú husi oras 00.00 ohin nian, Repúblika Demokrátika Timor-Leste
anti-kolonialista no anti-imperialista.
Viva Repúblika Demokrátika Timor-Leste!
Viva Timor-Leste livre no independente!
Viva Fretilin!

Dili, loron 28 fulan Novembru 1975
Francisco Xavier do Amaral
Prezidente Repúblika Demokrátika Timor-Leste
Gabinete RDTL Primeiru 28-11-1975

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Prezidente Repúblika:
Francisco Xavier do Amaral
Primeiru Ministru:
Nicolau dos Reis Lobato
Ministru sira maka:
· Ministru ba Koordenasaun Ekonomia & Estatístika:
Dr. José Gonçalves
· Ministru Finansas:
Juvenal Maria de Fátima Inácio (Sera Key)
· Ministru Komunikasaun & Transporte:
Eduardo Carlos Anjos (Kaku'uk)
· Ministru Defeza Nasionál:
Rogério Tiago Lobato
· Ministru Informasaun & Defeza Interiór:
Alarico Jorge G. Fernandes
· Ministru Justisa:
António Duarte Carvarino (Mau-Lear)
· Ministru Negósiu Estranjeiru & Informasaun:
José Manuel Ramos Horta
· Ministru Traballu:
Vicente Manuel dos Reis (Bie Ky Sahe)
· Ministru Edukasaun & Kultura:
Hamis Bin Umar Bassarewan (Hata)
· Ministru Estadu ba Polítika:
Marí Alkatiri
· Ministru Estadu ba Ekonomia Sosiál:
Abílio de Araújo
· Ministru Saúde:
Guido Valadares


Vise Ministru sira maka:
· Vise-Ministru Koordenadór ba Ekonomia & Estatístika:
Hélio Sanches Pina (Mau Kruma)
· Vise-Ministru ba Komunikasaun no Transporte:
Domingos da Costa Ribeiro
· Vise-Ministru ba Defeza Nasionál:
Hermenegildo Augusto Pereira Alves
· Vise-Ministru ba Asuntu Internu no Seguransa:
Fernando de Almeida Carmo
· Vise-Ministru ba Negósiu Estranjeiru no Informasaun:
Guilhermino L.S. de Araújo

Depoizde loron independénsia, liu tiha loron tolu iha loron 1 Dezembru 1975 Komité Sentrál FRETILIN haruka ministru na’in-tolu maka: Ministru Negósiu Estranjeiru no Informasaun José Ramos Horta, Ministru Defeza Nasionál Rogério Lobato no Ministru Estadu ba Polítika Marí Alkatiri ba rai li’ur hodi ba buka apoiu diplomátika husi nasaun seluk.

Independénsia unilaterál ne’e nia idade la naruk ida, tanba proklama iha loron 28 fulan Novembru, militár indonéziu sira invade kedas iha loron 7 fulan Dezembru 1975. Ho invazaun Sete Dezembru mak ita luta kontra nafatin durante tinan 24, no ho proklamasaun Vinte-oeitu Novembru mak ita kaer metin nafatin nu’udar abut no evidénsia fundamentál ba ita-nia luta hodi marxa vitória.

Friday, November 11, 2011

KOMEMORASAUN "MASAKRE SANTA KRÚS" BA DALA-20

Komemorasaun "Masakre Santa Krús Doze Novembru" ba dala-20 iha tinan ne’e sei hala’o husi loron 11-12 Novembru 2011, atividade mak hanesan tuirmai ne’e:


Loron 11 Novembru 2011: Tuku 7 kalan: Joven sira sei hala’o prosisaun husi Tasi-Tolu liuhosi Otél Timor, Otél Turizmu ba Semetériu Santa Krús, atividade sei hala’o istórikamente, ema sei halibur iha rai luan hodi sunu lilin no sunu ahi halo fogeira (api unggun).


Loron 12 Novembru 2011: Tuku 7 dadeer: Misa iha igreja Motael , misa remata maizumenus iha tuku 9, sei kontinua ho marxa da pás ba Semetériu Santa Krús, hodi kontinua ho serimónia loloos iha semetériu, ne’ebé sei remata maizumenus iha tuku 12 meiu-dia. Ba maluk ne’ebé hakarak partisipa bele ba tuir misa iha Motael hodi akompaña ai-funan ba semetériu.


Nb: Ne'e tuir informasaun ne'ebé hau hetan, ha'u la'ós Komisaun Organizadora.

Tuesday, November 8, 2011

Insiden 12 November 1991 (Espresaun Poétika LXX)

Insiden Santa Krus 12 November 

12 November 1991, 20 tahun silam
Letusan senjata menggema di seantero bumi Lorosa’e
Peluru menggelegar, menembus… darah pun mengalir…
Jeritan manusia berlumuran darah…Santa Krus jadi saksi

Luka… darah dan mayat berserakan
Truk logistik TNI bergegas angkut
Hilangkan jejak sembunyikan bekas
Ketatkan keamanan runtuhkan perjuangan
Semangat pemuda dengan gigih berani
Terus berkobar tak pernah kendor
Luka dan darah memberikan harapan
Hidup atau mati tanah airku Timor-Leste

12 November 1991… 20 tahun silam
Perjuangan kian melebar
Maju dan maju terus pantang menyerah
Demi kau Timor-Leste tercintaku.
~o0o~

Friday, October 28, 2011

Trajédia Santa Krús (Esprersaun Poétika LXIX)

Trajédia Santa Krús
(12 Novembru ’91)

Tarutu nabotun fanun rai Timor
Hakilar haklalak belar mundu tomak
Ran suli turu tun habokon rai leten
Halerik no tanis harohan nafatin

Ran suli turu tun fakar rai leten
Lotun kari lemo rai halo rai metan
Espítiru timoroan manas ba beibeik
Domin ukun rasik-an buras liután

Trajédia Santa Krús loke ó-nia matan
Hakilar haklalak loke mundu tilun
Loke ó matan hodi haree ami hakilar
Loke imi tilun hodi rona ami halerik

Oan timor nia hakarak ukun rasik-an
Bele terus to’o mate luta nafatin
Hakilar haklalak tuba rai metin
Kaer liman hamutuk ukun rasik-an

Ukun-an liu ona povu sei terus
Ukun-an liu ona povu sei halerik
Halerik no terus buka tau matan
Tau matan mai ami povu terus na’in.
~o0o~

Wednesday, October 26, 2011

Besik tama loron Matebian no Masakre Doze Novembru ba dala-20

Maluk sira,



Fulan Outubru tinan ne’e manas tebe-tebes, atu tama nia rohan kahur ho udan, la kleur tan ita tama iha loron 2 fulan Novembru, loron FINADU (Ahi-oan Matebian) nian, no liu tiha semana ida ita sei komemora loron 12 fulan Novembru (Masakre Santa Krús) ba dala-20, loron ne’ebé hodi atrai tan mundu atu apoia ita-nia luta iha biban ne’ebá. Maske nakonu ho ran, timoroan konsege duni hetan vitória ba ukun rasik-an. Haku’ak metin ho unidade ida ke forte, timoroan luta nafatin la ta’uk mate…! tropa Indonéziu (TNI) nian ne’ebé ita kostume bolu sira bapa, sai hakfodak haree ita-nia unidade no hatudu an ho fiar metin katak loron ida ita sei ukun duni an. Ukun-an mai ita nu’udar "koroa" ida, ne’ebé ita tanke tane metin labele monu tan ba loron ikus. Maske timoroan sira iha mota-sorin ne’ebé hanaran an UNTAS oan sira hakarak mai infiltra hodi sobu fali ita-nia unidade… ita labele hakfodak, tan ukun-an dala-ida de’it.

Tuesday, August 2, 2011

Tempu Loro Manas (Espresaun Poétika LXVIII)

Loro manas naresin rai-rahun suar
Kakehe kehe manas hamoos kosar
Ema la’o ho ain tuir lurón
Karreta motór tuir estrada

Loro manas naresin rai-rahun suar
Manas masu tuir oras tuir nia klima
Sinál hatudu bailoro tama
Povu ki’ik prepara kaer nia to’os.

Loro manas naresin rai-rahun suar
Lori lia anin-maus no anin-fuik
Ema laran taridu laran hakfodak
Hamosu mahusuk iha ema ulun.

Loro manas naresin rai-rahun suar
Manas to’o loraik loro-matan mout
Kalan manas ninian kahur malirin
Rona asu hatenu busa mós lian.

Manu-fuik hakmatek toba deskansa
Deskansa hein oras simu loro foun
Manu aman basa liras kasu rekadu
Basa liras kokoreek fanun ema hotu.
~o0o~

Friday, July 29, 2011

Ha'u Lakohi Nonook (Espresaun Poétika LXVII)

Nonook bele dehan ha’u matan-delek
Nonook bele dehan ha’u tilun-diuk
Nonook bele dehan ha’u beik-teen
Di’ak liu hakilar haklalak ba ema rona
Espresa vizaun fakar sentimentu

Ó laiha beran ba knaar ida-ne’e.
Ó ulun-moruk ó laiha domin.
~o0o~

Friday, July 15, 2011

Ain-fatin Klandestina

Foto iha leten husi karuk maka: LU-OLO (atuál prezidente Fretilin), Ha’u ho naran kódigu KABORAN, Maijór Jenerál TAUR MATAN RUAK (Komandante FFDTL), Majór ULAR ( Matebian), SOPHIA (jornalista), Kolonél SABIKA, no Kolonél FALUR RATE LAEK (foto husi Philip)

Istória Badak ‘Ain fatin klandestina’


Maluk doben vizitante sira, kleur ona mak ha’u la mosu iha sikun ida-ne’e, kleur ona mak ha’u la hananu no la lee dadolin murak iha fatin ne’e, tanba nu’udar kriatura Na’i nian, ne’ebé nakonu ho ritmu moris nian, ne’ebé nakonu ho dezafiu oioin, biban mai ha’u natoon de’it ba knaar seluk. Mai ha’u, la’ós ha’u lori fali facebook hodi haliu sikun ida-ne’e, la’ós ha’u lori fali knaar seluk hodi haliu nia, maibé buat hotu la’o ho ninia lala’ok no nia ezijénsia.

Ohin ha’u hedi fali imajen foun ida, imajen ne’ebé hasai hori tinan 13 liubá durante tempu rezisténsia, iha biban ne’ebé ha’u partisipa mós iha atividade klandestina. Iha loron 4 fulan Juñu tinan 1998 ha’u konsege lori jornalista Australianu na’in-rua husi Bangkok enviadu Gil Joliffe nian, sira na’in-rua maka: Philip ho Sophia. Ha’u lori sira-na’in rua ho karreta kijang 7k azúl ida belun Riki Amaral nian, sofér maka maun António Luis Bidau, ami sai husi Vila Harmony hamutuk ho belun Nuno Moniz, nia tuur iha oin, ha’u ho Philip no Sophia tuur iha klaran, no belun Mau-Asu tuur iha kotuk. Ami sai husi Dili maizumenus tuku 2 loro-manas liu uitoan , no ami to’o iha Fatulurik-Laclubar (aldeia Debu-Rejiaun 3 Kruzeiru) kuaze iha tuku 6 loraik. To’o iha ne’ebá ami hasoru uluk malu ho Komandante Sabika ho ninia elementu sira mak hanesan Ran-nakali, Mesak, nst. Belun Sofér António Luis ho Nuno Moniz no Mau-Asu sira fila-hikas mai Dili depoizde tuur lai uitoan hodi hemu hamutuk kafé lokraik nian.


Ha’u ho jornalista na’in-rua hamutuk ho komandante Sabika no nia elementu sira kontinua viajen ba sa’e foho iha tuku 8 kalan ba liuhosi área Mauraten-Laclubar to’o tuku 10 kalan, ami deskansa lai to’o dadeersan mak ami sai fali, no ami to’o iha akampamentu Debu iha tuku 4 lokraik, iha-ne’ebá ami hasoru malu ho Xefe Estadu Maiór das Falintil “Taur Matan Ruak”. Sira simu ami ho haksolok tebe-tebes, liutiha loron hira hanesan-ne’e ami muda fali ba akampamentu Teka, pois liu loron hira ami muda fali ba akampamentu Foho Morteiru, tuir fali ami muda fali tuun mota nafatin ba diresaun Dilór no ami sa’e hosi Foho Aitana tutun, iha markasaun altu foho Aitana ami konsege ko’alia rádiu ho Tropa Indonézia sira iha Baukau, komandante Manu-aman mak ko’alia ho sira, tuir fali ami kontinua tuun nafatin Aitana lolon ba akampamentu Derok-loken hodi akampa kalan ida de’it, ami tuun nafatin ba akampamentu Buana leten no tun fali ba Buana kraik.

Iha akampamentu ne’e ami hotu halibur hodi deskansa no ami na’in tolu Philip no Sophia prepara-an atu fila-hikas mai Dili iha loron 7 fulan Jullu tinan 1998 tun tama Kairui mai Laleia, no ami konsege tama fali Dili ho Mikrolet GRAMANIA iha loron 8/7/98 dadeer. Foto iha leten ami hasai hamutuk iha foho morteiru, bainhira ami to’o iha Buana ha’u fó foto ne’e ba Xefe Estadu Maiór Taur Matan Ruak hakerek hela poezia ida iha kotuk: ”Se a minha arma mata, a tua mais ainda, cada amigo que conquistas menus um inimigo para mim”. Ami sees husi Buana, Kompañia FALINTIL nian ne’ebé komandu direta husi Xefe Estadu Maiór sira akampa nafatin hodi prepara-an ba loron 20 fulan Agostu hodi selebra loron FALINTIL._

Monday, April 18, 2011

Povu Ki'ik Halerik Lian La Kotu (Espresaun Poétika LXVI)

Udan tau lokraik rai-lakan fera
Bee sa’e sobu uma iha fatin barak
Susar hada tan husi sidade to’o aldeia
Ne’e mak ha’u rain Timor-Leste doben

Udan tau lokraik, rai-lakan fera
Estrada balun kotu, ponte balun tohar
Hatodan povu ki'ik buka sira moris
Lahetan asesu ba bee-moos

Udan tau lokraik hatodan ema
Dezenvolvimentu hakdasak la'o labele
Governu nonook haloot metin metin
Povu ki’ik halerik lian la kotu.
~o0o~

Monday, April 11, 2011

KAK, ó-nia pasu iha-ne’ebé ona?

Ema boot ba Bali hanesan ba Merkadu, Ema ki'ik ba Merkadu susar tebes tan osan laek. Ema boot sosa karreta hanesan sosa modo, Ema ki'ik sosa modo susar tebes tan osan laek.


Preokupasaun husi povu ki’ik foin daudaun ne’e kona-ba papél no funsaun KAK ne’ebé harii kleur ona mas ita seidauk hetan rezultadu ida-ne’ebé sufisiente. Fofoun bainhira komisaun ne’e hamriik, komisáriu KAK Adéritu lehi-an katak sei iha rezultadu durante loron 100 maibé realidade hatudu oin seluk liu. Ida-ne’e tanba membru Governu barak mak inklui iha laran husi kedas leten mai kraik, sira taka-an atu hodi kontinua na’ok nafatin, tanba ne’e susar atu hapara korrupsaun iha país ida-ne’e. Korrupsaun buras ba nafatin oinsá dezenvolvimentu ba povu ki’ik bele hala’o. Ema boot, boot ba nafatin, ema ki’ik, ki’ik ba beibeik.


Iha reflesaun ida iha rádiu RTK ne’ebé ha’u akompaña hori Domingu kalan (10/04/2011), hateten katak: “Boot sira ba Bali fasil liu hanesan ba merkadu Komoro no Halilaran”, maibé “Ema ki’ik ba de’it merkadu Komoro no Halilaran susar tebe-tebes tanba osan laiha hodi sa’e transporte”. Ida fali dehan: “Boot sira sosa Karreta hanesan fali sosa Modo”, maibé “Ema ki’ik sosa modo susar tebe-tebes tanba osan laiha”. Tuir fali dehan tanba “Boot sira-ne’e barak-liu mak husi povu simples no kiak”, nune’e maka sira aproveita kedas oportunidade hodi halo korrupsaun hodi habokur sira-an bainhira sira sei tuur iha fatin di’ak.

Wednesday, March 16, 2011

Tsunami Japaun (Espresaun Poétika LXV [III])





Laloran Tsunami

Tasi okos nakfera doko Japaun
Laloran tsunami baku Japaun
Hakur tama tasi-ibun sobu sidade
Harahun sasán oho ema lubun

Dezastre tsunami susar mai ita
Rejiaun Aziátiku hetan ameasa
Tur matan moris tuur neon na'in
Laloran tsunami la alerta antes.
~o0o~

(Tsunami ho eskala richter 8.9 akontese iha loron 11 fulan Marsu tinan 2011 iha Sendai
ho ninia ráius afeta to'o kapitál Tokyo-Japaun)

Wednesday, March 2, 2011

Nu’udar Fatuk-Kadi Hanesan Tsunami (Espresaun Poétika LXIV)

Ha’u nu’udar poezia
Nu’udar dadolin
Hanesan knananuk
Hanesan loromatan
Nu’udar anin maus
Tahan matak no malirin.

Ha’u nu’udar opiniaun
Hanesan lian tatoli
Nu’udar mahusuk
Hanesan lia-maus
Nu'udar belun di’ak

Nu’udar fatuk-kadi - kadi ó neon
Hanesan tsunami - halo ó hakfodak!
~o0o~

Friday, February 25, 2011

Korrupsaun Buras Liután (Espresaun Poétika LXIII [II])




Korrupsaun Buras Liután

Ko’alia daudaun halo daudaun
Hetok ema hasee halo liután
Korrupsaun buras-liu iha sira ukun
Na’oksaun belit-liu iha sira isin
Sira na'ok hotu tiha - dun ema seluk
Liman kakor daudaun - nega daudaun.
~o0o~

Friday, February 11, 2011

Kokoreek Sadik Malu (Espresaun Poétika LXII [II])

Manu Sikus aman rua kokoreek sadik malu
Ida sikat Tafui ida Kakatua
Tara kona Kakatua iha kotuk-laran
Tafui simu tara iha rentós
Tara borus rentós latan la hadeer
Kotuk laran naklees kokoreek nafatin
~o0o~

Monday, January 24, 2011

Sigarru Bele Oho Ema (Espresaun Poétika LXI)

Sigarru Bele Oho Ema
 

Ó fuma hotu tiha soe nia rohan
Soe rohan ba rai fuma foun fali.

Ó dada nia suar dada ho fo’er
Ó dada nia fo’er dada ho moras.

Ó sunu sigarru sunu ó-nia osan
Ó sunu sigarru sunu ó-nia moris.
~::~

Thursday, January 13, 2011

Is Roman Foun (Espresaun Poétika LX)

Tinan foun lori ona is foun mai
Tinan foun leno duni roman foun mai
Is foun mai ha’u da’et ba imi
Roman foun mai ita metin mai ha’u.

Ha’u hu lia midar hu ho laran
Liuhosi kompadre ho belun sira
Ha’u kasu lia midar kasu ho laran
Kasu ho laran tan domin ha’u nian.
~o0o~