Situasaun polítika
ohin loron iha TL hanesan loloos ho polítika '75 nian, bainhira iha biban ne’ebá
eziste partidu ki’ik 2 (Kota & Trabalhista) plus partidu boot 3 (UDT,
Apodeti, Fretilin). Partidu ki’ik rua ladún iha militante, UDT-Apodeti lakohi
UKUN-An, Fretilin mak partidu úniku ne’ebé defende UKUN-An. Bainhira UDT hahú hamoris
golpe iha 11 de Agosto 75, Fretilin mós hahú harii FALINTIL hodi responde ba golpe
iha 20 de Agosto 75, tiru-malu manas liután iha Dili laran, entaun lider
UDT&Apodeti sira barak mak halai ba Indonézia via Mota-ain. UDT-Apodeti bá husu
Indonézia hodi mai invade Timor. Fretilin sente ameasadu, entaun Fretilin hahú proklama
Independénsia unilateralmente iha 28-11-75. Liu de’it loron sia nia laran, iha
7-12-75 Tropa Indonéziu ho Partisan timoroan ne’ebé anti Fretilin tama iha
Dili. Fretilin mantein nia pozisaun, halai ba ai-laran hodi defende UKUN-An no
rejiste nafatin durante tinan 24 nia laran. Militár Indonéziu nian hamutuk ho
lider UDT-APODETI sira hahú deskreve Fretilin ho liafuan GPK (Gerombolan Pengacau Keamanan [Grupu Perturbadór Seguransa]). Populasaun hosi distritu mai Dili tenke lori
SURAT JALAN (Guia da Marcha), sé mak la lori Surat Jalan sei konsidera nu’udar “orang
berkepala dua”, GPK / Fretilin etc. Sira hakarak troka naran Fretilin ho
liafuan GPK hodi hatudu ba mundu katak Fretilin la eziste ona, só eziste de’it
mak GPK. Sira hanorin povu oinsá atu anti ba Fretilín.
Maluk doben sira,
Ohin loron ita UKUN-An ona, situasaun polítika hanesan
nafatin ho '75, ho ambisaun polítika ne’ebé boot demais, obriga partidu polítiku
seluk atu anti nafatin ba Fretilín. Nu’udar ita haree ba istória 75 nian,
UDT-APODETI mak anti Fretilin; entre '76-'99, UDT-APODETI nu’udar integrasionista
ne’ebé bá bolu Indonéziu mai invade TL aumenta liután anti ba Fretilin tanba
haree klandestinu oan sira-nia atividade anti Indonéziu nian. Ohin loron
UKUN-AN ona mós partidu hirak-ne’ebé sikat ho ex Oportunista/ex Autonomista
sira kria nafatin imajen anti ba Fretilin ho nia lideransa sira. Bainhira loos
mak bele iha kompetisaun ne’ebé saudavel entre militante ho militante, no entre
partidu ho partidu, no bainhira bele halakon linguajen ne’ebé la apropriada, bainhira
loos mak ema ki’ik bele respeita lideransa liuliu lider istórika sira. Pergunta
ne’ebé sei sai Trabalho de Casa ba ita hotu nu’udar jerasaun foun, mai ita hanoin lisuk._