Thursday, December 23, 2010

Tatoli Natál (Espresaun Poétika LIX)

Ksolok Natál 2010

Natál besik ona tama odamatan
Tinan-foun hein tan semana ida
La’o karik ba foho la’o ho kuidadu
Kaer metin karreta tur ho kuidadu

Estrada namdoras sa’e to’o foho
Namdoras ku’ak barak tama to’o knua
Hemu karik tua ruma temi ami naran
Parente rai-dook la haluha ida.

Boas festas Natál ba imi hotu
Tinan-foun liutiha sei hamutuk fali
Fila fali mai Dili la’o ho kuidadu
Kuidadu ho neineik tama ho haksolok.
~o0o~

Wednesday, December 22, 2010

Ksolok Natál no Tinan-foun 2011

Ba Belun doben sira
-
Natál hein tan loron oan hira, oras-ne’e bairu sira iha Dili laran nakonu ho prezépiu oioin de’it. Natál fó hanoin ita atu moris ho simples no hakmatek, hatún liafuan domin foun mai ita husi uma-laran ba komunidade no parente rai dook sira. Natál mós fó anin malirin ba ita ida-idak nu’udar Kristu nia belun husi sidade boot to’o knua ki’ikoan izoladu sira.
Buat ida-ne’ebé ha’u haree hetan no ladún monu ba ha’u nia laran mak grupu prezépiu balun mak ladún integra no inteira didi’ak signifikadu husi loron Natál ida ba sira. Einvezde sira toka knananuk Natál nian atu hodi bele sente no hanoin lala’ok moris Kristu nian iha ita-nia komunidade, sira toka fali knananuk tebe-tebe, disku to’o kizomba, hodi halo lakon tiha signifikadu Natál nian mai ita. Ha’u hanoin-hikas bainhira ha’u sei ki’ikoan, ne’ebé ha’u haree prezépiu ho lampu lakan hamutuk ho knananuk Natál nian, ha’u hakfodak, surpreza, no ha’u sente hanesan Natál ne’e sagradu tebe-tebes mai ha’u. Iha rai seluk hanesan ha’u haree iha Indonézia, komunidade Kristaun-Katólika sira mós festeja ho knananuk Natál nian durante molok no depoizde Natál, iha tinan ida-nia laran sira aproveita netik semana rua hodi rona knananuk Natál nian. Ha’u ladún hatene situasaun iha foho, maibé konforme ha’u haree ida Dili laran joven sira prefere liu rona knananuk seluk durante períodu Natál no Tinan-foun duké kananuk Natál rasik.
Tuirmai, aninmaus hakarak espresa "Ksolok Natál 2010 no tinan foun 2011" nian ba belun di'ak lee-na'in sira. Aninmaus Natál sei lori domin no nabilan Belein nian ba ita hotu, no pesoalmente, aquarius-23 hakarak hatete katak aquarius-23 hadomi tebe-tebes tinan 2010, maibé atu hakarak ka lakohi semana rua tan ita tenke fahe malu ho nia hodi bele hakat nafatin ba oin, ksolok Natál ba belun sira hotu.

Thursday, November 4, 2010

Udan Finadu (Espresaun Poétika LVIII [II])

Udan ida tau mai rohan lakotu
Halo ita dok malun dok liután
Matebian mundu seluk sei tulun ita
Kari karik ai-funan temi ami naran

Ami iha rai-dook la haluha ida
Finadu liu tiha ha'u sei to'o
Dia dois iha knua tama to'o Kapital
Ha'u reza harohan iha krus boot.
~o0o~

Friday, September 24, 2010

Domin ba Pátria (Espresaun Poétika LVII)

Ha’u ema Timór moris iha ne’e
Moris iha knua ida, knua antigu
Ha’u moris tuir lisan tuir kultura
Ko’alia ha’u-nia Dalen tuir inan nian.

Ha’u ema Timoroan, moris iha ne’e
Ha’u moris hosi povu, boot ho povu
Sei ki’ik sei mamar iha loron ohin
Loron aban bainrua foti ha’u rain.

Ha’u-nia inan ho aman tulun netik ha’u
Na’i ulun komunidade tau netik matan
Ha’u hamulak harohan ba ita hotu
Maromak leten as sei tulun duni.

Tulun netik ita hotu halo sai di’ak
Sai di’ak ba povu di’ak ba Pátria
Di’ak ba povu halo buras ba oin
Domin ba Pátria domin rohan la kotu.
~o0o~
Poezia ne'e ha'u hatama ba konkursu Dalen Nasional iha
"Ha'u nia Lian Ha'u nia Rai"

Tuesday, September 14, 2010

Orsamentu $800,000 ba korrida bisikleta (Komentáriu)

Orsamentu $800,000 ba korrida bisikleta / Tour Timor
ne’e la’ós ki’ik.


Governu fó oportunidade liu hodi hasai osan ho montante boot ba atividade desportivu duké hasai ba dezenvolvimentu infra-estrutura iha rai laran. Osan ho montante Rihun atus-8 ne’e hasai husi governu ba Sekretáriu Estadu Juventude Desportu (SEJD) Miguel Manutelu atu hodi apoiu ba korrida bisikleta ne’ebé foin hala’o daudaun hori sehik dadeer hahú husi Palásiu Prezidensiál nia oin ho diresaun ba distritu sira iha loromonu nian. Orsamentu ida-ne’e boot tebe-tebes, no ha’u la fiar katak $800,000 ne’e sei ezekuta hotu. Karik dehan ezekuta hotu ne’e bosokten!!!

Thursday, September 9, 2010

Carrascalão rezigna ona (Komentariu)

Carrascalão rezigna ona,
PSD sei tetu nia vida ho AMP

Vice PM ba asuntu Jestaun Administrasaun Estadu, Mário Viegas Carrascalão hato’o ninia karta rezignasaun ba PM X.Gusmão iha loron 6 foin lalais ne’e.

Iha karta rezignasaun ne’e Carrascalão dehan katak nia la satisfás ho liafuan "beikten no bosokten" ne’ebé PM X Gusmão hasai iha públiku durante konsulta Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasionál (PEDN) foin lalais ne’e.

Sekretáriu Jerál FRETILIN Marí Alkatiri konsidera rezignasaun Vise Ministru ba Asuntu Administrasaun ne’e pozitivu tebes atu salva dignidade tanba la abitua ho vida korruptu. Alkatiri rekoñese rezignasaun Carrascalão nian ne’e la’ós novidade foun tanba nia hatene antes ona katak sei iha problema bainhira Carrascalão tama iha AMP._ (Kopia tomak husi STL :9/9/2010)

Ho rezigna an ne'e ita bele haree katak Carrascalão hatudu duni ninia espíritu gentleman ne'ebé anti-korrupsaun tanba nia sente duni nia an katak nia konsege moris hamutuk tiha ona ho korruptór sira, no nia mesak sei labele hamoos korrupsaun.

Thursday, August 26, 2010

Domin ba Povu domin ba Pátria (Komentáriu)

Loron 30 Agostu besik fali ona, loron istóriku ne’ebé Timoroan tomak hala’o festa Referendu hodi husik Integrasaun ho Indonézia tama ba UKUN RASIK AN. Durante tinan 24 nia laran Timoroan barak mak mate. Mate iha ai-laran hamutuk ho FALINTIL, tanba tropa Indonéziu tiru mate, mate tanba hamlaha no moras. Iha vila laran mós mate tanba Timoroan ne’ebé sai Mauhú sira hamutuk ho Bapak KOPASUS, SGI, Grupu Intelijén Indonéziu nian seluk tan hodi hafuhu no kaer rasik Timoroan seluk ne’ebé halo Klandestina hodi fó apoiu ba Independénsia. Bapak TNI sira kaer ita-nia maluk Timoroan sira lori ba kastigu, tortura, no oho. Balun oras ne’e seidauk hatene sira-nia rate, nu’udar ezemplu ida maka área Tibar nian ida-ne’ebé deskonfia nu’udar fatin TNI sira oho joven sira iha 12 Novembru 1991 nian. Fatin ne’ebá deskonfia de’it maibé seidauk hetan mate ruin ruma.
_
Governu halo esforsu ona atu hanoin Veteranu, Antigu Kombatente, Klandestina, Vítima/ Sobre vivente no Oan Kiak ho Faluk sira hotu nia kolen maibé to’o oras-ne’e seidauk realiza nafatin.
_
Iha funu nia laran ema barak partisipa tanba hakarak UKUN RASIK AN, sira la luta hodi fó an ba mate ho intensaun atu selu sira-nia kolen iha loron ikus bainhira Ukun Rasik An. Maibé nu entantu governu promete liu ona liuhosi foti dadus no entrega medalla, Governu tenke hatudu duni buat di’ak ida ba sira. Hodi nune’e povu luta na’in sira bele sente duni domin Governu nian, domin ba povu domin ba Pátria. _

Friday, August 20, 2010

FALINTIL (Espresaun Poétika LVI)




FALINTIL
FALINTIL liman kro’at povu maubere
Tahan funu liberta povu maubere
FALINTIL kaer funu tama to’o rohan
Liu susar no terus molok ukun an

FALINTIL nu’udar abut funu nian
Hamutuk ho povu mate ho povu
FALINTIL nia moris nu’udar ikan
Hamutuk ho povu nu’u bee lihun

Tarutu husi leten tiru husi tasi
Nadodon husi rai hu’an lisuk nia
FALINTIL ho kalma luta nafatin
La ta’uk la rende to’o nia rohan.
~o0o~

FALINTIL (Forças Armadas da Libertação Nacional de Timor-Leste) halo aniversáriu ba dala 35, ne'ebé harii iha 20/08/1975 no disolve an iha 01/02/2001 hodi nakfilak hikas ba F-FDTL. Mate ruin Gerilheiru sira ba ke'e hikas husi ai-laran mai hakoi hamutuk iha Semetériu Eroi nian iha Metinaru iha foto ne'ebe hasai husi:Maritine Perret-UNMIT. Foto ida fali kona-ba Serimónia Isar Bandeira, ne'ebé hasai husi Bernardino Soares-UNMIT.

Friday, August 13, 2010

Nahe Biti Simu Bainaka (Ekspresaun Poétika LXV [II])




Nahe Biti Simu Bainaka

Nahe biti boot simu bainaka
Nahe tan biti renda tau mamafatin
Bua malus, tabaku ho batar kulit
Hatuur hatidin ba bainaka

Bainaka - uma na’in sei simu malu
Hola lia bamai hodi hahe’ek
Simu malu hasoru ho kantiga
Hasetan lisensa na'i kaer mama.
~o0o~

Wednesday, August 11, 2010

Konkursu Hakerek ho Dalen Nasionál (Komentáriu no Tatoli)

Dalen Oioin Povu Ida De'it
-
Lei inan mak lei ne’ebé hakerek husi Membru Asembleia Konstituinte sira hodi hanaran Konstituisaun RDTL atu hodi regula ita-nia moris nu’udar sidadaun iha país Timor-Leste laran. Lia ne’ebé ita bele utiliza nu’udar lia ofisiál maka: Portugés no Tetun, nu entantu Konstituisaun mós respeita Dalen Nasionál sira nu’udar Lia Inan (Língua Materna), maka lia ne’ebé bainhira ita moris mai, ita-nia inan hanorin ita hodi ko’alia molok ita hatene lia seluk hanesan Tetun nu’udar lia ofisiál ida.

Ministériu Edukasaun liuhosi Embaixadóra Boa Vontade, Dona Kirsty Gusmão, Fundasaun Alola no INL (Institutu Nasionál Linguístika) estabelese konferénsia ida hodi tau hamutuk Dalen Nasionál hotu-hotu ho tema “Dalen Oioin Povu Ida De’it ” ka “Ha’u-nia lia ha’u-nia rain” iha Ministériu Estranjeiru iha loron 5-6 Agostu 2010 hodi envolve reprezentante sira husi Dalen oioin husi distritu tomak iha Timor laran.

Konferénsia deside atu hakerek Dalen oioin ho Ortografia Padronizada husi INL. Tuir fali nu’udar etapa tuirmai, Prezidente da Repúblika liuhosi ninia diskursu badak iha loron daruak ba partisipante sira, fó mós anúnsiu liuhosi Televizaun ba povu tomak hahú husi labarik to’o katuas fuuk mutin sira atu bele partisipa Konkursu Hakerek ida ho Dalen Nasionál inklui: Poezia, Kantiga no istória iha kada distritu nian.

Hakarak hatene informasaun klaru liután? Kontaktu Edukasaun distritu ida-idak ka Fundasaun Alola hodi hetan formuláriu. Oportunidade ba sidadaun hotu.

Monday, August 9, 2010

Na’i Ulun Rota Na’in (Eapresaun Poétika LXV-[I])

Loro matan nakfera hosi lorosa’e
Nakfera no lakan hosi lorosa’e.
Husi lorosa’e leno tomak Rai Doben
Lori Rai Doben tama ba naroman.
Tama ba naroman, husik ona nakukun
Fanun ona nia oan, hadeer hanoin kaer rasik ba.

Rai husar rai fuan mak rai Dili
Xapeu ho Rota iha rai Dili
Rai Dili hakiak rai oan tomak
Rai Dili mak ukun rai laran tomak.
Rai tomak se tilun ba rai Dili
Lorosa’e loromonu rona ba Dili.
Na’i ulun Rota na’in ukun didi’ak
Ukun didi’ak lori ami ba rohan.

Liu ona hakat ida, to’o ona tubik ida
Bali ami didi’ak, ukun ami didi’ak
Lahon ida la naklosu, kukun ida la naklees
Ran ida la nakfakar, lotun ida la namkari
Tau matan didi’ak tama to’o rohan
Dada ami didi’ak tama naroman.
Tama naroman hodi bali Rai Doben
To’o nia rohan hodi fotin Rai Doben.
~o0o~

Tuesday, August 3, 2010

Mr. Coly hala'o Manifestasaun Pasífika {Komentáriu}

Mr. Coly, malae katuas Australianu ne’e manifesta mesa-mesak iha lurón ninin sira hotu, husi Palásiu Governu oin, Palásiu Prezidensiál oin, Kuartél Jenerál ONU nia oin, no fatin públiku selu-seluk tan. Nia manifesta hatudu mai ita tanba iha ema boot Governu nian balun mak manobra ka manipula nia ho korrupsaun bainhira nia kaben sei sai nu’udar City Café nia na’in. Oras-ne’e City Café nia na’in ba ema seluk fali ona, maibé ninia osan ne’ebé ita-nia boot balun manobra lakon saugati. Ida-ne’e mak naran manifestasaun pasífika ne’ebé lahó hakilar ka runguranga, ne'e bele sai mós ezemplu ida mai ita. Karik maluk sira hakarak halo manifestasaun pasífika bele halo tuir ida-ne'e, ita-nia Konstituisaun fó garante ba sidadaun hotu-hotu atu espresa sira-nia hakarak liuhosi manisfestasaun iha fatin públiku sira._

Friday, July 30, 2010

Telemovel no Facebook (Espresaun Poétika LXIV)

Telemovel no Facebook

Mutin nurak oin kabuar, matan be badaen
Koñese malun liuhosi facebook
Rona malu lian liuhosi telemovel
Ko’alia halimar, tama to’o domin
Tur be la metin, hanoin hela de’it.

Ohin loron, modernu liután
Lalika billete, lalika manu-talin
Video Call hosi dook, haree malu oin
SMS husi dook, hasoru lutu hun.

Mutin nurak, oin kabuar hamnasa door
Ó-nia hamnasa, ha'u-nia haksolok
Ó-nia liafuan, ha’u kaer metin
Nu’udar bukae ita rua nian.
~o0o~

Monday, July 26, 2010

Laiha Mudansa (Espresaun Poétika LXIII [I])

Mudansa klimátika si’ik la hetan
La oras manas, la oras anin, la oras udan
Situasaun rai laran moris hakmatek
Tensaun polítiku toba hakmatek
Dezastre naturál kalma hakmatek
Dezenvolvimentu hakmatek la book-an
Laiha progresu laiha mudansa
Estrada nia ku’ak mosu kintu-kantu
Hosi Dili laran to’o foho leten
Susar bamai tan estrada ladi’ak
Lahetan asesu, tan lurón la hadi’a.
~o0o~

Friday, July 16, 2010

Funcionário do Estado só estão no Facebook e a jogar no computador {Komentáriu}

Prezidente Komisaun Funsaun Públiku (KFP) Libório Pereira hateten ho lian Portugés katak: “Funcionário do Estado só estão no Facebook e a jogar no computador”, nia bandu funsionáriu Estadu atu labele loke natón Facebook no halimar jogu sira iha komputadór, tanba loro-loron halimar de’it nune’e, no nunka halo tan buat seluk tuir regra no funsaun, hodi hein to’o fulan mak simu de’it povu nia osan. Liafuan hirak ne’e hato’o husi Libório Pereira iha loron Kuarta 14 de Jullu 2010 ba jornál Diáriu.
Ho nune’e ita hatene ona katak funsionáriu estadu sira mak patarata hela de’it hodi ba-mai maibé la halo serbisu tuir sira-nia funsaun.
Maibé ida-ne’e sé loos mak sala…? tansá mak tenke rekruta nadodon tan funsionáriu halo barabarak, tanba funsionáriu barabarak maibé serbisu laiha mós hanesan de’it… di’ak liu halimar game ka loke Facebook hodi fase matan no hein fulan hodi simu osan.

Friday, June 25, 2010

Tetun INL seidauk iha progresu {Komentáriu}

Governu (Ministériu Edukasaun)seidauk dezenvolve Tetun ho didi'ak tuir Padraun INL

Tetun Ofisiál ne’ebé loos liu atu uza hodi hakerek dokumentu importante sira no atu eduka estudante (jerasaun foun) sira hodi hakerek Tetun ho loloos maka Tetun tuir Padraun INL (Institutu Nasionál Linguístika), la’ós Tetun Catarina nian ne’ebé sira dezenvolve iha DIT (Dili Institute of Technology).
Iha fulan rua liubá, karik ha’u la sala, iha sujestaun husi ema balun atu uza Tetun ho didi’ak tuir INL maibé Ministru Edukasaun João Câncio hatán katak “INL la’ós polísia para hodi manda ema atu hakerek, husik ba ema bele hakerek Tetun ho livre tuir sira-nia kostume”. Ha’u hanoin ME João Câncio mós ko’alia la sukat no la hanoin uluk karik, tanba iha nasaun ida, tenke iha mós Instituisaun ida hodi deside oinsá atu hakerek ita-nia Lian Ofisiál ho didi’ak. Nu’udar ezemplu iha Institutu Boot ida naran BALAI PUSTAKA Jakarta ne’e harii iha tinan hirak liubá hodi dezenvolve no klasifika Bahasa Indonesia iha biban ne’ebá, katak Bahasa Indonesia liu ona etapa tolu maka hanesan tuir mai: Ejaan Lama fahe ba rua: Ejaan Van Koven maizumenus remata iha inísiu tinan 1900, hodi kontinua fali ho Ejaan Suwandi ne’ebé remata entre tinan 1960-1970, no ikus liu maka Ejaan Baru/ Ejaan Yang Disempurnakan (EYD). Nu’udar ezemplu maka Ejaan Lama OE troka ba U (Soeharto = Suharto, doeloe = dulu, loepa = lupa), DJ troka ba J (Djakarta = Jakarta, djadi = jadi, djudjur = jujur), TJ troka C (Tjatat = catat, mentjari = mencari), Jang = Yang, Menjetudjui = Menyetujui, nst.
Tanba ne’e maka karik ita lakohi tuir padraun husi INL ne’ebé uluk kedas inklui iha Konstituisaun RDTL, signifika mós katak ita lakohi dezenvolve Tetun, ita hakarak lia Tetun atu sai sabraut no runguranga hela iha país ida-ne’e, no sidadaun iha rai ida-ne’e hori otas ba otas sei la dezenvolve liuliu iha ninia lian rasik. Tanba Governu rasik mós laiha boa vontade atu dezenvolve Tetun tuir Padraun INL, ha’u fó ezemplu Karreta la’ós Kareta, Karreta Estadu maka loos, la’ós Kareta Estadu.

Thursday, June 17, 2010

Sunu Rai (Espresaun Poétika LXII [I])




Sunu Rai

Sunu rai naba-naban iha fatin sira
Harahun ambiente, ameasa aihoris.
Tesi ai, sunu rai iha foho lolon
Loke dalan hodi simu dezastre naturál.
Tesi ai, sunu rai iha fatin-fatin
Harahun ambiente halakon domin.
~::~

Thursday, June 10, 2010

Ola malu to mate {Istória Komik I}

Ola Malu To Mate

Mai husi Baukau mai fila liman ho sasán karón-karón tun husi Bis tama merkadu, tia Nika la kole matan mós ladukur, nia hahú hasai ninia sasán husi karón nahe iha lona oan ida iha meza leten. Iha bua-maran, malus, repollu, fehuk-ropa no liis-mutin.
Nia hateke ba sorin iha tiu ida ema Bunak (ema bolu de’it tiu Bunak), nia mós fa’an hela modo metan no tomate.

Hanesan babain, bainhira ema ida fa’an sasán ruma nia sei hakilar temi sasán nia naran, karik sira fa’an koto-nurak sira sei hakilar ”koto-nurak, koto-nurak” no seluk tan.

Tia Nika hakilar hola malus temi de’it ”hola malu” Tiu Bunak hakilar ninian ”tomate”, ho nune’e sira-na’in rua hakilar hodi simu malun hanesan ne’e: Ola malu! Tomate!, Ola malu! Tomate!, Ola malu! Tomate!, Ola malu! Tomate!, to’o ema barak rona mai sai fali liafuan ”Hola malu to’o mate”, to’o sira-na’in rua nia malus ho tomate folin hotu tiha, sira na’in rua mós hahú nonok. Tiu Bunak hamrik hodi dada tiha sigaru lolon ida, no la’o pasiar oitoan iha merkadu laran, nia hateke ba maluk makasae ida fa’an hela manu aman di’ak ida, tiu Bunak koko hakbesik ba hodi husu: Manu ne’e folin hira? Tiu makasae: lapan! Tiu Bunak: lapan dolar? Tiu makasae: lapan! Tiu Bunak: lapan ribu? Tiu makasae ho hirus hatán: Ina gidá'e, au dean au nia manu ne au lapan!!! _ Ana lolo, ana gi asa to bura ere laka to bei seti. Fanu lai’ini di ta’ani, bego mau duro...? (Inan nia ulun, ha’u dehan ha’u nia manu ne’e ha’u la fa’an_ ema dehan ema nia manu la fa’an ne lalika husu natoon, rai-na'in basa ó karik...?).

Tuesday, June 8, 2010

Abii Ria (Espresaun Poétika LXI)

Tun husi Laulara mai Merkadu
Tun mai angguna fila angguna
Lori ho modo-tahan no aifuan
Haknauk fila-liman iha Merkadu

Sasán folin hotu fila Laulara
Hola netik O.B tahan ida-rua
Hola mós ikan maran, masin no sabaun
Abii Ria fila uma aban mai fali.

Foufoun Abii Ria la’o mesa-mesak 
Haknauk hamutuk besik maun Meu
Matan ikun baku malu fuan hatán
Maun Meu fó sinál Abii la ses.

Koñese malu iha merkadu
Domin hahú iha oras fila-liman
Liuhosi fila-liman forma uma-kain
Abii Ria maun Meu domin la kotu.
~::~

Monday, May 31, 2010

Raihenek Mutin {Ekspresaun Poétika LX}



Foto (Abrao, Eben Higino)


Raihenek Mutin

Molok loro-matan mout iha lokraik
Labarik halimar tuir rítmu rai nian
Laloran tasi baku sa'e ho hakmatek
Anin tasi bá foho ho amizade.

Ema barak sei tur ai-mahon okos
Kulit metan, kulit mutin, kulit makerek
Bikini kalsa badak simu anin tasi
Peskadór tun tasi, buka modo kalan.
~o0o~

Fulan Naroman {Ekspresaun Poétika LIX}


Fulan Naroman

Naroman leno mai leno rai Timor
Leno ha’u-nia fuan, matan no tilun
Haburas ha'u-nia domin loke ha’u dalan

Naroman leno mai leno rai laran
Leno husi Knua matan to’o mai Vila
Leno ho naroman no tatoli

Tatoli tun mai kasu lia domin
Domin bé kasu mai atu habelar
Habelar ba ó no ba Pátria.
~o0o~

Tuesday, May 25, 2010

KAK (Espresaun Poétika LVIII [I])

Ó Moris mai atu tulun Korruptór
Ó mosu mai atu salva Na’oktén
Ó moris mai nu’udar Abrigu
Ó mosu mai nu’udar Kortina
Ó moris mai nu’udar Aimoruk
Ó Funan mosu mai funan la Morin.
~o0o~

KAK La Hetan Dalan {Komentáriu}

Kak, Tansá Maka Dalan ba Ó Seidauk Iha?

Vise Ministru ba Asuntu Administrasaun Mário Carrascalão liuhosi konferénsia imprensa (24/5/2010)deklara katak “SUSAR ATU HETAN KORRUPTÓR SIRA” tanba iha envolvimentu “Ema Boot Governu” barak hodi trava prosesu investigasaun, tan ne’e, KAK (Komisaun Anti Korrupsaun) hetan difikuldade boot atu hala’o ninia knaar ho didi’ak. Deklarasaun iha leten hato’o husi Mário Carrascalão nu’udar Vise Ministru ba Asuntu Administrasaun, maibé deklarasaun husi KAK rasik ita seidauk rona. Dalaruma KAK sira “Ta’uk no Moe” atu fó sira-nia komentáriu, tanba governu maka harii KAK maibé to’o ikus governu duni maka taka dalan ba sira.

Wednesday, May 19, 2010

Frente Tolu Katak Sá? (Komentáriu)

Frente Tolu katak:

Frente Armada, Frente Klandestina no Frente Diplomátika
Frente tolu (FA-FK-FD) ne’e ka’it malu metin nu’udar fatuk-lali’an tolu hodi tane independénsia. Frente Diplomátika mosu tanba iha Frente Armada, nune’e mós Frente Klandestina iha tanba Frente Armada.
Frente tolu ne’e mosu tanba iha Frente Revolusionária de Timor Leste Independente (Fretilin / ema balun bolu de’it ‘Efi’ ). Fretilin ka ‘Efi’ duni maka proklama independénsia unilaterál iha 28 de Novembru 1975 no restaura hikas iha 20 de Maiu 2002 data/loron ne’ebé ASDT muda’an ba Fretilin. Fretilin duni maka hahoris Frente tolu ne’e, tanba Fretilin maka hodi halo funu hasoru Invazór Indonéziu durante tinan 24 nia laran, tanba Fretilin maka hodi hetan independénsia. Ha’u empresta uitoan maluk CPD-RDTL sira-nia liafuan katak independénsia la’ós tau iha Bandeza maka entrega de’it mai ita, maibé independénsia liuhosi funu naruk ida-ne’ebé kahur ho ran no ruin.

Thursday, May 13, 2010

Pakote Referendu Loke Ita Matan (Espresaun Poétika LVII)

Projetu oioin folin laiha
Nadodon tun mai folin laiha


Ema hotu la haksolok ba planu ne'e
Halo ema mukit liu, tan planu ne'e



Ita bele hakilar to’o lian maran
Seidauk rezolve problema sira



Ita bele tanis tan to’o matan bubu
Seidauk fase hotu problema sira


Pakote referendu folin laiha
La hun la dikin naran laiha.
~o0o~


Wednesday, April 28, 2010

Ha'u Ema Loli-na'in (Espresaun Poétika LVI)

Ha’u ema ki'ik rai ne'e nian
La lakon direitu hodi espresa
Ha’u ema baibain ema rai ne'e
Nu'udar loli-na'in ema Poeta  

Loli musan semo ba hodi hamaus
Loli musan suli ba hodi hamidar
Hamaus ó neon hodi tau domin
Hamidar ó domin hodi haknaar.
~o0o~

Thursday, April 22, 2010

Ha'u-nia Belun iha Governu {Espresaun Poétika LV}

Serbisu didi’ak foti ita rain
Bok-an badinas la'o ba oin.
Karreta estadu fasilita Belun
Tau númeru ho G fó-tulun Belun.
Keta baruk resik keta sura kolen
Hatudu domin haburas dixiplina.
Rai Timor doben - Rai doben Joven
Tau matan didi’ak hodi bali nia
Keta tenik nafatin hodi sobu nia.
Hametin unidade haburas domin
Tuba forsa hamutuk tane ba leten.
Keta tur bilán hodi tane hasan
Mai hotu haka’as dudu ba oin.
~o0o~

Wednesday, April 21, 2010

Udan {Espresaun Poetika LIV}

Kalohan mahar mai taka rai metin
Udan turu xuviska lemo rai laran
Rai dodok monu tun iha fatin balun
Estrada satan netik komunikasaun.
-
Bee kanu nakotu balun entupidu
Bee sa'e harahun sobu komunidade
Ponte tohar naba-naban iha rai ne'e
Ema sai ladi’ak laran sai susar
-
Susar hetan asesu ba bee-moos
Susar halo viajen sai bá foho
Moris ema nian la hakmatek
Dezastre mundu nian afeta povu
Hatudu mai ita susar oioin
~::~

Tuesday, April 20, 2010

KAK {Komisaun Anti Korrupsaun} Espresaun Poétika LIII

"Na’i KAK sira"

KAK,
Ó moris mai hodi kak lerek sá
Ó mosu mai hodi ke’e lerek sá

Ó moris mai nu’udar kortina
Hodi sai abrigu subar nia oin
Hodi tiru la kona si’ik la hetan

Ó mosu mai nu’udar ai-moruk
Hodi kura nia kanek sai ba fitar
Hodi subar nia fo’er sai ba moos
۩۩۩۩۩۩۩۩۩۩۩۩۩۩۩۩۩۩۩۩۩

Na’i Korruptór {Espresaun Poetika LII}

Tolera beibeik buras nafatin
Hasé beibeik halo nafatin
-
Hetok ema protesta buras liután
Hetok ema kritíka moris liután
-
Protesta daudaun lamas daudaun
Kritika daudaun na’ok daudaun
-
Lamas daudaun hamahar ó-nia bolsu
Na’ok daudaun haték ó-nia kabun
-
Bolsu nakonu hodi lamas beibeik
Kabun sai tek hodi na’ok nafatin
~::~

Prezidente da Repúblika - Hametin Pás no Unidade Nasionál (Komentáriu)

Diálogu Aberta Prezidente da Repúblika ho Tema “Hametin Pás no Unidade Nasionál” iha Distritu Manatuto ne’ebé foin lalais ne'e hala'o iha Sub-Distritu Laclubar

Populasaun Distritu Manatuto inklui Sub-Distritu 6 hanesan Sub-Distritu Manatuto Vila, Laleia, Lacló, Laclubar, Soibada no Natarbora konsentra hamutuk iha Sub-Distritu Laclubar iha loron Sesta 16 Abríl 2010, hodi hato’o sira-nia preokupasaun ba Prezidente da Repúblika ho ninia kometiva sira. Ekipa Prezidente da Repúblika kompostu husi Prezidente da Repúblika, Vise Ministra Saúde, Sekretáriu Estadu Obras Públika, Sekretáriu Estadu Eletrisidade - Água i Saneamentu, Diretór STAE no Vise Sekretáriu Estadu Agrikultura nian. Reprezentante husi Sub-Distritu 6 hato’o sira-nia Preokupasaun barak kona-ba: Estrada nu’udar Média Komunikasaun Prinsipál nian ba Transporte Terrestres, Merkadu, Rede Satélita Timor Telekom, Agrukultura, kestaun Karreta Ambulánsia ho kuda hodi fasilita médiku sira ba área rurál, Salaun Sorumutu Sub-Distritu nian, kestaun idozu no Antigus Kombatentes, nst.

Prezidente Repúblika husu ba Membru Governu sira atu tau atensaun no halo vizita regulár ba Distritu no Sub-Distritu sira, tanba tuir realidade membru governu sira barak maka hakarak liu ba vizita Distritu Surabaya, Distritu Denpasar no Distritu Singapura, no sira barak gosta ba "Kumu Isin" iha Distritu Surabaya, ha’u la hatene ba "Kumu loos isin ka kumu buat seluk, heheheh" Prezidente da Repúblika hatutan tan nune’e hodi hamnasa. Prezidente da Repúblika hatutan tan katak (OTF-2010) Orsamentu Tinan Fiskál 2010 ne’e boot tebe-tebes maibé la hatene loos osan sira-ne’e ba para hotu iha ne’ebé, tan ne’e Emboot Estadu ne’e deklara tan katak nia sei Veto OTF-2011 bainhira nia haree la tuir nia hakarak. Emboot kompara mós governo Indonézia ne'ebé halo estrada iha tinan 20 ona sei bele dura nafatin to'o agora, maibé estrada ne'ebé governu TL halo foin tinan 1 de'it naksubu ut fali ona.

Ho nune’e ita bele analiza katak Prezidente da Repúblika mós rekoñese katak Governu AMP maka Governu ne’ebé Tolera no Haburas liu Korrupsaun. Projetu konstursaun barak maibé laiha kualidade. Governu AMP laiha MOE, laiha Domin ba Povu no Rai doben ida-ne'e.

Monday, March 22, 2010

Gil, ó-nia domin iha ne'ebé (Espresaun Poétika LI)

MTCI (Ministériu Turizmu, Komérciu no Indústria)
Gil Alves hakarak luta liu ba Komérciu hodi habokur an
Nia haluha tiha Turizmu no Indústria
Nia halo povu ki’ik sai mukit liután
Haluha tiha nia knaar atu dezenvolve Povu
Haluha tiha nia hahalok fo'er iha tempu Rezisténsia

Oh Gil... bainhira maka ó bele iha domin ba Povu?
Povu ki'ik ne'ebé uluk ó la fiar sira-nia luta
Povu ki'ik ne'ebé uluk ó hamutuk ho Bapa hodi sama sira
Oh Gil...?!

Keta Fahe Natón Kilat ba Povu Ki'ik Sira (Komentáriu)

Nu’udar Forsa tantu Polísia ka Militár, sira-nia dever atu defende Povu iha Nasaun Soberanu ida tanba iha Povu maka hodi iha Nasaun la’ós atu defende Fatuk no Ai, ka Kuda ho Karau. Tan ne’e, Polísia ka Militár laiha direitu atu fahe KILAT ba Povu Sivíl sira hodi oho malu. Polísia ho Militár nia knaar atu defende interese nasionál la’ós interese privadu.

Monday, March 15, 2010

Moris iha Mundu hanesan Komedi (lia murak hosi Charles Chaplin)



Moris iha Mundu hanesan komedi

Moris ne’e hanesan komedi ida, ne’ebé la presiza ensáiu.
Tan ne’e, ó bele hananu, tanis, dansa, no hamnasa hahaek
halo buras kmo’ok liután molok kurtina palku nian taka,
no komedi sei remata lahó basa-liman”.-

Liafuan murak hosi Charles Chaplin
Tradus hosi Aquarius vinte tres

Tribunál nu’udar Dasin (Espresaun Poétika L)


Tribunál nu’udar Dasin

Tribunál nu’udar Dasin hodi Tetu
Tetu hodi hatene Loos no Sala
Liafuan nu’udar Ponte hodi liu
Liuhosi dalan Kle'uk ba dalan Loos

Portugés no Tetun mak ita lian
Lia Mutin lia Metan mesak ita lian
Lia Mutin tama mai seidauk todan
Tetu karik ba dasin Metan todan liu

Labele Uza Natoon Portugés iha Tribunál (Komentáriu)

"Preokupasaun Jenerál Taur Matan Ruak nian sai Ita hotu nian"

Ezijénsia husi Jenerál Taur Matan Ruak atu uza lian Portugés iha Tribunál ne’e mós di’ak atu arguidu sira bele inteira liután prosesu julgamentu. Ita hotu hatene katak Tribunal nu’udar Órgaun Soberanu ida hanesan mós ho Lia-Na’in Parlamentu Nasionál sira ne’ebé uza lian Tetun hodi debate LEI sira iha Uma-Fukun, tansá maka Tribunál mós la uza Tetun? Ida-ne’e maka kestaun boot ida-ne’ebé uluk kedas haluha tiha atu dezenvolve. Ha’u pesoál louva jenerál ninia preokupasaun maibé nusa maka uluk kedas la fó ideia ne’e? Tanba karik ha’u lasala, iha ona vítima barak ne’ebé Tribunál viola sira-nia direitu. Iha Arguidu barak maka la hatene ko’alia Portugés ne’ebé pasiénsia de’it hodi hein “Mareta Tribunál” nian tarutu iha meza leten hodi simu sentensa. Tan ne’e, preokupasaun Jenerál nian bele hodi loke Ulun boot Nasaun sira atu keta aumenta nafatin vítima foun iha Tribunál.

Thursday, March 4, 2010

Na'i Ami sei Labarik (Espresaun Poétika XLIX)


Na'i, Ami Sei Labarik

Iha Nasaun joven
Iha Komandante labarik
Iha Hudi labarik
Iha Nuu Labarik
Iha Governasaun labarik
Iha mós Tribunál labarik

Ki’ik Husu Sadere Boot Fase-Liman (Espresaun Poétika XLVIII)

Ema boot dudu ki’ik - tama rai ku’ak
Ki’ik tama rai ku’ak - boot dada-an
Ema boot bolu ki’ik - tama sala laran
Ki’ik husu sadere - boot fase liman
~o0o~

Desizaun Tribunál la Tuir Evidénsia (Komentáriu)





Salsinha hetan sentensa tinan 10 fulan 8, Susar hetan tinan 16, enkuantu Angeliana Pires livre
"Tribunál la justu ba povu-ki'ik"

Tribunál hatún sentensa tinan 8,4 ba KIAK tanba uza kilat ho ilegál iha krize 2006, ida-ne’e maka sei sai hela polémika boot ba povu tomak tansá maka KIAK ema simples ida nu’udar membru eiz-FALINTIL bele kaer fali kilat no kilat ne’e mai husi ne’ebé loos, karik kilat ne’e mai husi emboot ruma entaun sé maka tenke responsabiliza loos? atu tau todan de'it ba KIAK?

Tuir fali, kona-ba Trajédia Onze Fevereiru, sentensa ne’ebé hamonu ba Amaro da Costa alias SUSAR, Domingos Amaral,Gilson da Silva, Paulo Neno Leos, Marcelo Caetano, Gilberto Suni Mota, Joanino Maria Guteres, Egido Lay de Carvalho, Ismail Sansão no ba arguidu Caetano dos Santos sira hotu hetan kastigu tinan 16, ba atentadu P.R iha Meti-Aut.

Iha parte seluk, Salsinha hetan sentensa tinan 10,8 ho ninia kompañeiru sira hanesan: Avelino da Costa, Bernardo da Costa, Alexandre de Araujo, Januari Babo, Julio Soares Guteres, Juliao Antonio Soares, Adolfo da Silva, Raimundo Maia, Gaspar Lopes, Jose Agapito Madeira, Quintino Esprito Santo, Jose Ventura, Fransisco Ximenes, sira hotu hetan tinan 9,4 ba emboskada / asaltu convoy P.M nian iha Balibar, enkuantu Angelina Pires ne’ebé sempre mensiona nu’udar autór ba krime hamutuk ho Tito Tilman, Alfredo Andrade no Joao Amaral hetan liberdade totál tanba laiha evidénsia forte. Sentensa ne’e tribunál hatún ba sira horisehik (Kuarta,3/ 3/ 2010), maibé Angelina Pires seidauk satisfeitu nafatin ba desizaun tribunál ne’e tanba tuir nia katak problema ne’e tuir loloos tenke envolve mós ho ulun-boot balun iha nasaun ne’e. Bainhira jornalista sira entrevista, nia dehan “Ha’u sei luta nafatin hodi buka lia-loos ba justisa hamutuk ho povu ki’ik sira iha Timor-Leste”, tanba boot sira-nia hahalok povu ki’ik hetan susar, signifika desizaun tribunál la justu tuir komentáriu husi Advogadu Manuel Sarmento ne’ebé nia dehan katak laiha evidénsia ne’ebé forte tanba ne’e sira hirak ne'e seidauk merese atu simu kastigu hanesan-ne’e.

Thursday, February 25, 2010

Prezidente Horta Preokupa ba Free Sex Buras iha TL (Komentáriu)

Imigrasaun Labele Dukur

Prezidente Ramos Horta preokupa loos ho problema free sex ne’ebé buras tebes oras-ne’e, no movimentu droga ne’ebé la’o maka’as iha rai laran, tan ne’e Horta hakarak atu kombate Prostituisaun no Droga. Preokupasaun Horta ne’e hanesan Pozisaun Estadu nian, maibé tuir ha’u nia haree Estadu ho Igreja maka tenke hamutuk hodi kombate Prostituisaun no Droga ne’ebé tama husi rai li’ur tenke prende kedas hodi prosesa, husu ba “Imigrasaun Labele Dukur”, nune’e mós ha’u haree kona-ba Prostituisaun sei susar atu kombate tanba iha ligasaun ho emprezáriu no membru governu barak, ibun dehan hakarak kombate maibé laran lafó, iha kotuk sira sei apoia nafatin.

Wednesday, February 17, 2010

Uma-fukun manas fali ho violénsia (Komentáriu)

Lia-Na'in sira deskute malu to'o ida sai vítima

Kazu deskute ka debate to’o baku malu entre Deputadu sira akontese beibeik iha nasaun barak iha Ázia, n.e. iha Japaun, Koreia, Xina nst, maibé kazu deskute malu horisehik iha Uma-fukun entre Lia-na'in P.D no FRETILIN sai úniku uitoan, tanba liutiha ne’e, joven P.D sira ataka no baku fali Deputadu Osório Florindo iha li’ur. Ida-ne’e maka kazu ne’ebé foin akontese ba dahuluk ba Nasaun Demokrátiku ida hanesan Timor-Leste iha mundu tomak. Ita hotu espera katak kazu horisehik tenke prosesa tuir lei, karik lae ba futuru sei akontese tan kualkér sidadaun simples ida bele kontinua baku fali Deputadu ka membru Governu ruma, nst tuir ninia hakarak.

Thursday, January 7, 2010

Major Ular iis kotu husik hela Kuartél ho Kompañeiru Luta na’in-sira (Tatoli)

Major FDTL Virgílio dos Anjos ne’ebé koñesidu ho naran revolusionáriu ULAR RIHIK, iha kuarta-feira 6 de Janeiru 2010 loromanas mate derepente de’it iha hariis-fatin iha Kuartél FDTL, maske konsege duni lori ba Ospitál maibé destinu reponde oin-seluk. Iha tempu rezisténsia nia sai nu’udar Komandante Rejiaun 2 Zona Leste, ikus liu nu’udar Komandante Rejiaun 4/ Zona Fronteira, iha tempu ukun-an nia deside atu mantein nafatin nu’udar Forsa Defeza, nia simu diviza nu’udar majór ho Kargu Komandante Unidade Pesoál to’o oras ne’ebé nia iis kotu husik hela Kuartél, husik hela nia maluk Forsa no familia tomak (fen-kaben ida ho oan na'in-5), Adeus Major!!!

Wednesday, January 6, 2010

Kazu Delta Nova (Komentáriu)

Primeiru Ministru sai Loyo tiha
.
Kazu Delta Nova ne’ebé rezulta joven ida mate liu, no ida fali kanek todan ne’ebé akontese molok tama tinan foun 2010 halo ema hotu hakfodak, hahú hosi populasaun ki’ik to’o emboot sira. Kazu ne’e akontese iha Segunda-feira kalan molok tama ba loron 29 Dezembru 2009 nian. prezidente da Repúblika JR Horta hato’o ninia kondolénsia ba joven ne’ebé mate hodi husu atu espulsu diretamente no halo lalais investigasaun ida-ne’ebé kle’an ba kazu ne’e. Greogorio Saldanha, Koordenadór Organizasaun 12 Novembru lamenta tebes ba hahalok-at ne’ebé membru polísia sira hatudu iha Delata-Nova foin lalais ne’e. Tuir fali Primeiru Ministru X.Gusmão hato’o ninia kondolénsia hodi hateten katak polísia sira nia atitude ne’e “Halo Ami Loyo Tiha Kedas...” hehe mas Gus kok loyo.......?
.
Tuir fali iha kalan despedida tinan-tuan 2009 no tinan-foun 2010 nian, joven sira-ne’ebé hela iha bairu Komarka kotuk sona mate joven Kulau ida no ikus liu sira baku kanek membru FDTL ida. Joven ne’ebé mate sei iha Ospitál hodi hala’o autópsia enkuantu membru FDTL ne’ebé kanek todan sei hala’o tratamentu iha mós Ospitál Guido Valadadres.
.
Hori kalan liuhusi konferénsia imprensa, Adjuntu PNTL Afonso de Jesus deklara katak kona-ba Kazu Delta Nova, suspeitu sei suspende hodi submete ba investigasaun maibé família vítima sira lakohi polísa rasik maka atu halo investigasaun, sira prefere komisaun independente ida maka atu hala’o investigasaun, oinsá ho ita-boot sira-nia komentáriu?!