Sunday, October 13, 2019

Hein Mak Hein (e.p 166)


Maun Tomás halo-an haree la sente
Mau Peu halerik husu hela tulun
Husu hela tulun tuir maun promete
Promete hotu tiha haluha lakon.
~
Maun Tomás hatene daudaun finji la haree
Goveia ain moras la’o labele
La’o labele tanba ain uat sin
Kontente hosi li’ur subar hela moras.
~
Iha Basar laran maun Tomás doko rai
Maun Felis Regadór lakohi lakon
Knaar rihun-neenulu nu’udar promesa
Promesa hotu tiha la hatudu tuir.
~
Maun Tomás, maun Felis, hanoin tetu lai
Goveia nia moras rai-dook temi
Maun Xiku la’o ketak la liga rai
Mau Peu kbiit laek hein mak hein.
~
Ó keta dehan: ha’u soe lia
Ó keta katak: ha’u bobar lia
Ó ibun beek, ó kabeen boot
Ó lohiteen be, ó domin laek!
~::~

Sunday, September 22, 2019

Loron Nakfilak ba Kalan (e.p 165)

Hosi nabilan loromatan ikus
Hakat ba kalan ho roman fulan nian
Leten as sei nakonu ho nabilan fitun mai
Anin hu hakmatek rai s sei badín.
 ~
Lahatene loos iha-ne’ebé mak ha’u haluha mehi sira
Ha’u loke hikas album foto tuan
Ba domin ksolok be karik ha’u iha
Biban furak sira be karik lakon let.
 ~
Hosi dapur, ha’u horon kafé suhan morin hosi oan feto
Ha’u tuur lolo ain iha varanda oin
Rona mós viola lian hosi viziñu sorin
Simu ha’u-nia kafé timis mesmesak.
~::~

Thursday, September 12, 2019

Malirin (e.p 164)

MALIRIN
-
Tempu anin malirin iha rai-manas
Malirin hanesan fali, rai-malirin
Malirin hosi loron to’o tiha kalan
Malirin hosi kalan to’o tiha dadér
Ibun kulit maran isin lolon kaskadu
Reboka handbody hodi hamamar
-
Tinan ida-ne’e lahanesan tinan kotuk
Dadeersan kaer bee, isin tata’uk
Lokraik atu hariis, isin tata’uk
Babeur ita atu lalika hariis
Obriga ita atu hatais farumanas
Malirin tinan ne’e han tempu naruk.
-::-::-::-

Monday, September 9, 2019

Hanoin-Hikas Setembru Negru Noventa Nove, Tinan 20 Liubá

Mota Laran Lu-Amut - Kairui, Manatuto 11 de Setembro 1999
~
Hanoin-hikas situasaun Setembru Negru noventa-nove, altura ne’ebá ha’u serbisu ho UNAMET, bainhira ONU anunsía Rezultadu Votasaun iha 4 de Setembru 99, no Staff Internasionál sira tenke sai hosi Manatuto husik hela ami, entaun iha 6 Setembru, ha’u evakua ho joven na’in 2: primu Manaduk ho kolega Filipe de Carvalho (ho naran estimadu:Ibik) bá natar ninin Kuruk-Lidun Manatuto nian. Ami lubun ida mak toba iha ne’ebá hamutuk ho profesora Madalena ho nia oan sira, belun Armada (Geraldo Gomes), belun Carlito Pinto ho nia kaben, nst.  Tuirmai kronolojía evakuasaun: 


·         6-9-99:      Evakua hosi vila bá toba iha natar ninin Kuruk-Lidun área Aiteas nian.

·         7-9-99:      Sa’e foho bá Wegaba (sei iha área Aiteas). Ami akampa iha mota ninin, foho lolon sira, no informasaun hosi ema rai-na’in katak “labele hariis ho sabaun, se lae mota bele maran tiha tanba rai ne’e lulik”, labarik joven sira sente estrañu uitoan no ladún fiar, entaun liu de’it loron 5 mota mós maran. Ami tenke buka fatin seluk ne’ebé iha bee.

·         11-9-99:      Dadersán, Ha’u bá buka aihán iha Kairui tuir señór Simião Latiboe no tiu ida ho naran koñesidu Asala, hosi nia dialetu ha’u identifika nia ema Laleia, portantu sira na’in-rua mesak ema Laleia oan. Ami tama Kairui oras lokraik ona, ha’u tama kolega Duarte (naran kódigu: Rame [agora membru PNTL]) nia uma, susubeen kopu boot ida nia prepara hela ba nia-an hatuur hela iha meziña ida leten, ha’u tama bá... ha'u hemu hotu tiha la fó tan obrigadu. Ha’u ho irmaun Duarte Rame koñese no toman malu kedas durante tempu rezisténsia. Ho susubeen ne'e ha'u sente bele bosu netik uitoan. Populasaun Kairui evakua sai hotu bá ailaran, kios ida mós laiha, ami tenke fila-fali ho liman mamuk bá Wegaba. Tuir dalan, ha’u konsege hetan tan kolega na’in tolu, no ami hasai lai foto. Sira kontinua evakua nafatin, entaun ami tenke fahe malu.  Ami na’in-3 (hau, Latiboe, Asala) sa’e nafatin mota to’o hetan fali irmaun João Timóteo ho nia família rai hahú nakukun dadauk ona. Iha-ne’e ami sente di’ak fali ona, ami toba lai iha-ne’ebá iha mota ninin ai-kakeu laran, Lu-amut nian.  

·         12-9-99:      Dadersán de’it ami fila-hikas mai Wegaba. Tuir dalan ha’u hakfodak tanba hetan fali sobriñu Maunó Guntur, sira  mós foin bá hosi Dili. Sira kontinua bá Waimory no ami tenke sa’e fali foho boot ida ne’ebé hori sehik ami liu ne'e hodi tuun fali mai ami-nia akampamentu Wegaba.      

·         13-9-99:      Ami muda fatin bá fali mota ulun ho naran Akampamentu Mata-Ahuk, tanba bee mota Wegaba nian maran ona.

·         16-9-99:      Komandu Falintil delaga maun Domingos Apai matebian ho Regu Armadu ida bá fó orden atu refujiadu ne’ebé akampa iha foho lolon sira tenke tun bá konsentra iha Kairui hodi bele asesu ba Aihán ne’ebé aviaun hatuun mai refujiadu sira. Ami liu fali hosi Lu-Amut bá akampa iha mota ninin/ natar laran Tabakurón. Durante ami akampa iha Tabakurón aviaun konsege hatuun aihán kuaze dala-3 de’it, ne’e mós hadau malu mate mak bele hetan uitoan. INTERFET tama iha Dili ami iha Ailaran.

·         24-9-99:       Ha’u ho joven na’in-10 bá Komandu Falintil iha Waimory hodi husu ajuda netik aihán ruma. Joven sira-ne'ebé ha'u sei hanoin sira-nia naran mak hanesan: Aboik (PNTL), Filipe de Carvalho, Abis - Edes - Malaku - Ivan, sra-na'in-4 mesak maun-alin, tama tan Ajó (tiu Joaquim eis Xefe Suku Primeira) nia oan mane, Asara, nst., inklui tiu Amutin matebian ho nia oan mane Nelio no oan mane ikun Aninu. Komandante Falur Rate Laek mak simu ha’u ho grupu,  no komandante Falur fó orden ba adjuntu Tiger Kablaki hodi arranja fos saku tolu mai ami, ha'u hetan fali sobriñu Maunó Guntur iha ne'ebá, ha'u buka fali irmaun Arca atu husu netik tabaku ruma, seidauk hetan malu, rona sira bolu ha'u-nia naran entaun ami aproveita kedas truk vaskolante ida atu bá Kairui tula hela ami-nia fos.

·         1-10-99:      Ami komesa tama fali ona, maibé ami sei refujía iha Kairui laran iha irmaun Tomé /eis-profesór ida nia uma, oras-ne’e irmaun Tomé muda fali nia profisaun no servii fali nu’udar PNTL.

·         7-10-99:      Ami bele tama hikas ona mai Manatuto mai haree fali Manatuto nia oin foun ne’ebé nakonu ho lalar-asu, nakonu ho ahi suar no latun nakonu ho tristeza no matabeen. Bele imajina, ita to’o iha igreja Manatuto, ita bele hateke hetan loja Uma Fatuk ho distánsia kuaze metru atus-4 nian ne’ebé antes ne’e haree la borus, maibé  tan de’it Milísia Mahadomi sira sunu, Manatuto laran sai tetuk tiha hanesan kampu. Ita haree fali ona lona azúl hosi asisténsia umanitáriu UNHCR nian mak dada iha bairru laran. Biar Triste maibé Haksolok mós tanba bele hasoru fali família ne’ebé namkari lemo-lemo tan de’it atitude Milísia Asasíniu sira. Ami bá toba iha Hiban Rasa, to’os tia Adai sira-nian, tia Adai ho tiu Mutin matebian ne’ebé uluk ha’u hela ho sira iha Taibesi durante SMA tinan tolu nia laran, ami mak halai hamutuk no fila mai mós hamutuk nafatin.

·         8-10-99:     Maizumenus iha dadersán tuku 8, ha'u tenke despede hela sira iha Hiban Rasa no ha'u tenke sai ba hein karreta hosi lorosa’e mai fali Dili. Ha’u tuun iha Merkadu Lama, atuál CCD (Centro Convensão Dili).  Ha’u hakat bá lai prima Izu sira iha Audian, la kleur tia Binda nia mane-foun, prima Rosa Sarmento (Aroza) nia la’en tama bá ho motorizada Honda Win ida bá buka primu Anízio, entaun ha’u empresta lai nia motorizada bá haree to’ok uma iha Becora. Laran moras no hakfodak tanba uma la hetan sunu maibé Milísia Kedua lelaun moos sasán uma laran. Sobriñu Maunó Guntur to’o uluk ona iha Dili, nia hakerek hela iha janaela hun parte uma kotuk: “Biar Hangus Asal Merdeka” signifika “Biar Motuk, Naran Ukun-an”.

·         9-10-99:      Ha’u bá aprezenta-an fali iha eskritóriu UNAMET Balide atu loke fali pájina foun nian ba Ukun Rasik-an. Setembro Negro atu metan ka mutin ita liu ona, midar ka moruk ita koko ona. Akontesimentu pasadu halót ona ba istória, ita hein fali futuru nian ne'ebé bele nabilan ba povu tomak no futuru jerasaun rai doben ida-ne'e nian.
~::~

Tuesday, September 3, 2019

Moruk Noventa Nove (II)_(e.p 163)

Rezultadu Votasaun Referendum nian
Loron ohin tama tinan-24
Hanoin hikas ba oras rezultadu
Oras rezultadu ba prosesu foun.
~
Ita ne’ebé manán, halai bá foho
Sira ne’ebé lakon, halai bá Atambua
Halai bá foho hodi buka moris
Bá Atambua mós hodi buka moris.
~
Biar Milísia sunu motuk ami uma fatin
Biar Motuk ka Ut ita Ukun-an
Ukun-an dala-ida - metin bá oin
Ukun-an dala-ida - ukun ba beibeik.
~
Sira bá  Atambua, halai ho Ta’uk
Ho Moe ho Susar halai bá nafatin
Halai  nafatin tuir orientasaun!
Ulun boot Autonomista lohi let povu sira.
~
Ahi-suar no latun - fahe grupu rua
Autonomista Independentista - se kotuk ba malu
Bainhira udan solur - motuk no ahi-latun
Governu Planeia harii CAVR.
~
CAVR moris mai - hodi fasilita
Simu-malu, Lia-loos, Rekonsiliasaun
Hatudu ba Mundu Timoroan Hadomi Dame
Haklaken ba Mundu Timoroan Dame Na’in.
~::~


Thursday, August 22, 2019

Moruk Noventa Nove (I)_ (e.p 162)

Istória moruk noventa nove

Milísia kontrola molok Referendum
Tiru kilat tarutu hata’uk povu
Ameasa povu TENKE hili Autonomía.

 Milísia ameasa tiru kintu kantu

BRTT akompaña lansa propaganda
Propaganda si’ak, povu fuan ki’i
Fuan ki’i, tan rona lian ameasa
La hakmatek, tan rona kilat tarutu.

 Suara Timor-Timur loke nia pájina

Chico Lopez alerta ba Timoroan
Otonomi menang darah menetes
Merdeka menang darah mengalir.

 Timoroan fuan toos la ta’uk mate

Iha loron votasaun vota ho kalma
Konfia ho kalma no konxiénsia
Timoroan hamutuk bá ukun-an.

 Iha Kuatru de Setembru Noventa Nove

Anúnsiu rezultadu hosi Kofi Anan
Rona rezultadu, hakoak malu ho matabeen
Matabeen haksolok bá ukun-an.

 Autonomista oan sira sente Moe Boot

Hamutuk ho milísia, sunu sidade laran
Hamutuk ho milísia oho maun-alin
La importa fetosán ka umane.
Haloot sasán halai Mota-ain
Husik hela ahi-suar no ahi-latun. 

Husik lerek matabeen no lunturu

Soe lerek knua doben ba rai seluk
Bá moris rai seluk nu'udar La'orai
Bá hela knua foun nu'udar Bainaka.
~::~

Saturday, August 3, 2019

Funu Hotu Tiha Dame Tuir Lei (e.p. 161)

 Funu hotu tiha fila ba dame
Kaer liman hamutuk tama ba dame
Kilat tutun fila malu, fila-hikas ona
Hadomi hikas malu moris ho dame.
-
Iha dame nia laran moris funu foun
Funu ba serbisu ba progresu
Hadau podér entre maun alin
Hamoris korrupsaun entre maun boot.
-
Funu ba progresu la’o nafatin
Funu buka lia-loos la’o nafatin
Ema ki’ik iha kraik husu unidade
Emboot iha leten la’o sees malu.
-
Iha dame laran, mosu babeur foun
Inan feton knuuk-foun soe kosok-oan
Tribunal kaer lei, kaer la justu
Tetu Lei la tuir Dasin lei nian.
-
Dasin Lei nian nu'u Dasin Osamean
Tetu Lia tuir Dasin Lei Osamean.
~::~

Saturday, July 6, 2019

Povu Ki'ik Mate Saugati (e.p 160)



Povu Ki’ik Mate Saugati
-
Na’i, rai nakdoko!
Nakdoko ba povu ki’ik
Nakdoko ba kbiit laek
Hata’uk hatodan povu la hakmatek
La hakmatek tanba simu novidade at
 -
Na’i, runguranga iha fatin fatin
Nakdoko kintu-kantu hata’uk malu
Hakilar la’ós haksolok
Hakilar tanba hakfodak
Hakfodak tanba ta’uk
 -
Na’i, rai nakdoko!
Oho malu nu’udar balada fuik
Hosi kapitál to’o aldeia
Hosi lorosa’e to’o loromonu
Oho malu ida-ne’e hun la tada
 -
Na’i, tansá na’i-ulun la tau-matan
Na’i-ulun kbiit na’in la book-an
Kaer lei ho orden kaer saugati
Povu ki’ik oho malu mate saugati
Mate saugati tan domin namlaik.
-::-

Kuidadu Keta Bok Nia (e.p 159)

;

Kuidadu Keta Bok Nia
-
Bá lorosa’e sei hetan nia
Molok tama Obrato  área Manatuto
Maun ida latan-an habai loro
Kolan oan  tasi-ibun estrada ninin
-
Iha raihenek leten la hatais kuekas
La bobar hakfolik nein kesi ulun
Nia la si’ak la’ós matandukur
Kuidadu keta besik, keta bok nia.
~::~
111

Sunday, May 19, 2019

Baibain De'it (e.p 158)


Babain De'it

Hori kalan ha'u hasoru ó iha ha'u-nia mehi
Mehi furak naresin lahanesan baibain
Ohin dadeer hetan kois lalatak hosi ha'u-nia óklu
Óklu metan kmo'ok be ha'u taka baibain
Kalohan nu'u kabasrahun bobar netik ha'u-nia oin
Kabasrahun semo tuir anin hanesan baibain.

Hosi kotuk rona kois lian ida bolu ha'u-nia naran
Naran estimadu nu'udar baibain
Ha'u fila kotuk hateke rai mamuk
Rai mamuk rai luan hanesan baibain
Moris iha mundu baibain lerek
Lalika foti an, tan loron ikus Na'i mak sei foti.
~o0o~

Tuesday, April 30, 2019

Rekadu Kakatua (e.p. 157)


Rekadu Kakatua 

Kakatua kakatua manu kakatua
Kakatua lain mutin manu kakatua

Manu kakatua lian iha auhún
Lian bolu nia oan rona sentidu

Manu kakatua lian fila oin mai
Se kotuk auhún kasu rekadu


Fila karik bá knua semo kuidadu
Semo ho hakmatek ho kuidadu.
~o0o~

Saturday, April 27, 2019

Husu Fuan Midar (e.p 156)

Hori sehik loromanas, lia anin huu mai morin naresin
Ohin kalan nakukun, badín la rona rai
Manu-aman basa liras kokorék se tilun mai
Se tilun ba mundu, kasu netik lia ruma mai rai ne’e

Rai ne’e ó-nian, ha’u-nian, ita hotu nian
Ita hotu sei tane sei bali nia
Bali nia ho domin ho fuan midar
Tane nia ho domin ho fuan mutin. 
~o0o~

Tuesday, April 2, 2019

Dalan Ita-Nian (e.p 155)


Dalan Ita-Nian
-
Husi tinan ba tinan, ita ema nia oin sei muda-an.
Idade aumenta, namkurut sei mai kaer aitonka.
Fuk-mutin fuk-molik, nehan tohik sei la ses.
Estilus labarik sei mosu hikas,
Mosu hikas mai karik, kateter suli tun, popok lori todan.
😄😄🎻😄

Tuesday, March 19, 2019

Ha’u Hakarak Tan Dala-Ida (e.p 154)

Perdua malu iha loron ida ohin
Wain ida ohin la loron leet, loron korezma
Halo sala buatruma perdua tiha
Katak sala lia ruma hamoos tiha

Ha’u hakarak tan, udan boot tun mai
Manu falur mutin hariis udan
Semo tun valeta nani ho lixu
Hisik liras maran tiha, semo loro leten

Semo loro leten fihir tun rai
Matan ikun ba sentru hamoos lai sira
Liman badaen no liman malandru,
Hahalok fo’er no kakutak na’okten…
Ha’u hakarak tan dala-ida!
-o0o-