Sunday, September 22, 2019

Loron Nakfilak ba Kalan (e.p 165)

Hosi nabilan loromatan ikus
Hakat ba kalan ho roman fulan nian
Leten as sei nakonu ho nabilan fitun mai
Anin hu hakmatek rai s sei badín.
 ~
Lahatene loos iha-ne’ebé mak ha’u haluha mehi sira
Ha’u loke hikas album foto tuan
Ba domin ksolok be karik ha’u iha
Biban furak sira be karik lakon let.
 ~
Hosi dapur, ha’u horon kafé suhan morin hosi oan feto
Ha’u tuur lolo ain iha varanda oin
Rona mós viola lian hosi viziñu sorin
Simu ha’u-nia kafé timis mesmesak.
~::~

Thursday, September 12, 2019

Malirin (e.p 164)

MALIRIN
-
Tempu anin malirin iha rai-manas
Malirin hanesan fali, rai-malirin
Malirin hosi loron to’o tiha kalan
Malirin hosi kalan to’o tiha dadér
Ibun kulit maran isin lolon kaskadu
Reboka handbody hodi hamamar
-
Tinan ida-ne’e lahanesan tinan kotuk
Dadeersan kaer bee, isin tata’uk
Lokraik atu hariis, isin tata’uk
Babeur ita atu lalika hariis
Obriga ita atu hatais farumanas
Malirin tinan ne’e han tempu naruk.
-::-::-::-

Monday, September 9, 2019

Hanoin-Hikas Setembru Negru Noventa Nove, Tinan 20 Liubá

Mota Laran Lu-Amut - Kairui, Manatuto 11 de Setembro 1999
~
Hanoin-hikas situasaun Setembru Negru noventa-nove, altura ne’ebá ha’u serbisu ho UNAMET, bainhira ONU anunsía Rezultadu Votasaun iha 4 de Setembru 99, no Staff Internasionál sira tenke sai hosi Manatuto husik hela ami, entaun iha 6 Setembru, ha’u evakua ho joven na’in 2: primu Manaduk ho kolega Filipe de Carvalho (ho naran estimadu:Ibik) bá natar ninin Kuruk-Lidun Manatuto nian. Ami lubun ida mak toba iha ne’ebá hamutuk ho profesora Madalena ho nia oan sira, belun Armada (Geraldo Gomes), belun Carlito Pinto ho nia kaben, nst.  Tuirmai kronolojía evakuasaun: 


·         6-9-99:      Evakua hosi vila bá toba iha natar ninin Kuruk-Lidun área Aiteas nian.

·         7-9-99:      Sa’e foho bá Wegaba (sei iha área Aiteas). Ami akampa iha mota ninin, foho lolon sira, no informasaun hosi ema rai-na’in katak “labele hariis ho sabaun, se lae mota bele maran tiha tanba rai ne’e lulik”, labarik joven sira sente estrañu uitoan no ladún fiar, entaun liu de’it loron 5 mota mós maran. Ami tenke buka fatin seluk ne’ebé iha bee.

·         11-9-99:      Dadersán, Ha’u bá buka aihán iha Kairui tuir señór Simião Latiboe no tiu ida ho naran koñesidu Asala, hosi nia dialetu ha’u identifika nia ema Laleia, portantu sira na’in-rua mesak ema Laleia oan. Ami tama Kairui oras lokraik ona, ha’u tama kolega Duarte (naran kódigu: Rame [agora membru PNTL]) nia uma, susubeen kopu boot ida nia prepara hela ba nia-an hatuur hela iha meziña ida leten, ha’u tama bá... ha'u hemu hotu tiha la fó tan obrigadu. Ha’u ho irmaun Duarte Rame koñese no toman malu kedas durante tempu rezisténsia. Ho susubeen ne'e ha'u sente bele bosu netik uitoan. Populasaun Kairui evakua sai hotu bá ailaran, kios ida mós laiha, ami tenke fila-fali ho liman mamuk bá Wegaba. Tuir dalan, ha’u konsege hetan tan kolega na’in tolu, no ami hasai lai foto. Sira kontinua evakua nafatin, entaun ami tenke fahe malu.  Ami na’in-3 (hau, Latiboe, Asala) sa’e nafatin mota to’o hetan fali irmaun João Timóteo ho nia família rai hahú nakukun dadauk ona. Iha-ne’e ami sente di’ak fali ona, ami toba lai iha-ne’ebá iha mota ninin ai-kakeu laran, Lu-amut nian.  

·         12-9-99:      Dadersán de’it ami fila-hikas mai Wegaba. Tuir dalan ha’u hakfodak tanba hetan fali sobriñu Maunó Guntur, sira  mós foin bá hosi Dili. Sira kontinua bá Waimory no ami tenke sa’e fali foho boot ida ne’ebé hori sehik ami liu ne'e hodi tuun fali mai ami-nia akampamentu Wegaba.      

·         13-9-99:      Ami muda fatin bá fali mota ulun ho naran Akampamentu Mata-Ahuk, tanba bee mota Wegaba nian maran ona.

·         16-9-99:      Komandu Falintil delaga maun Domingos Apai matebian ho Regu Armadu ida bá fó orden atu refujiadu ne’ebé akampa iha foho lolon sira tenke tun bá konsentra iha Kairui hodi bele asesu ba Aihán ne’ebé aviaun hatuun mai refujiadu sira. Ami liu fali hosi Lu-Amut bá akampa iha mota ninin/ natar laran Tabakurón. Durante ami akampa iha Tabakurón aviaun konsege hatuun aihán kuaze dala-3 de’it, ne’e mós hadau malu mate mak bele hetan uitoan. INTERFET tama iha Dili ami iha Ailaran.

·         24-9-99:       Ha’u ho joven na’in-10 bá Komandu Falintil iha Waimory hodi husu ajuda netik aihán ruma. Joven sira-ne'ebé ha'u sei hanoin sira-nia naran mak hanesan: Aboik (PNTL), Filipe de Carvalho, Abis - Edes - Malaku - Ivan, sra-na'in-4 mesak maun-alin, tama tan Ajó (tiu Joaquim eis Xefe Suku Primeira) nia oan mane, Asara, nst., inklui tiu Amutin matebian ho nia oan mane Nelio no oan mane ikun Aninu. Komandante Falur Rate Laek mak simu ha’u ho grupu,  no komandante Falur fó orden ba adjuntu Tiger Kablaki hodi arranja fos saku tolu mai ami, ha'u hetan fali sobriñu Maunó Guntur iha ne'ebá, ha'u buka fali irmaun Arca atu husu netik tabaku ruma, seidauk hetan malu, rona sira bolu ha'u-nia naran entaun ami aproveita kedas truk vaskolante ida atu bá Kairui tula hela ami-nia fos.

·         1-10-99:      Ami komesa tama fali ona, maibé ami sei refujía iha Kairui laran iha irmaun Tomé /eis-profesór ida nia uma, oras-ne’e irmaun Tomé muda fali nia profisaun no servii fali nu’udar PNTL.

·         7-10-99:      Ami bele tama hikas ona mai Manatuto mai haree fali Manatuto nia oin foun ne’ebé nakonu ho lalar-asu, nakonu ho ahi suar no latun nakonu ho tristeza no matabeen. Bele imajina, ita to’o iha igreja Manatuto, ita bele hateke hetan loja Uma Fatuk ho distánsia kuaze metru atus-4 nian ne’ebé antes ne’e haree la borus, maibé  tan de’it Milísia Mahadomi sira sunu, Manatuto laran sai tetuk tiha hanesan kampu. Ita haree fali ona lona azúl hosi asisténsia umanitáriu UNHCR nian mak dada iha bairru laran. Biar Triste maibé Haksolok mós tanba bele hasoru fali família ne’ebé namkari lemo-lemo tan de’it atitude Milísia Asasíniu sira. Ami bá toba iha Hiban Rasa, to’os tia Adai sira-nian, tia Adai ho tiu Mutin matebian ne’ebé uluk ha’u hela ho sira iha Taibesi durante SMA tinan tolu nia laran, ami mak halai hamutuk no fila mai mós hamutuk nafatin.

·         8-10-99:     Maizumenus iha dadersán tuku 8, ha'u tenke despede hela sira iha Hiban Rasa no ha'u tenke sai ba hein karreta hosi lorosa’e mai fali Dili. Ha’u tuun iha Merkadu Lama, atuál CCD (Centro Convensão Dili).  Ha’u hakat bá lai prima Izu sira iha Audian, la kleur tia Binda nia mane-foun, prima Rosa Sarmento (Aroza) nia la’en tama bá ho motorizada Honda Win ida bá buka primu Anízio, entaun ha’u empresta lai nia motorizada bá haree to’ok uma iha Becora. Laran moras no hakfodak tanba uma la hetan sunu maibé Milísia Kedua lelaun moos sasán uma laran. Sobriñu Maunó Guntur to’o uluk ona iha Dili, nia hakerek hela iha janaela hun parte uma kotuk: “Biar Hangus Asal Merdeka” signifika “Biar Motuk, Naran Ukun-an”.

·         9-10-99:      Ha’u bá aprezenta-an fali iha eskritóriu UNAMET Balide atu loke fali pájina foun nian ba Ukun Rasik-an. Setembro Negro atu metan ka mutin ita liu ona, midar ka moruk ita koko ona. Akontesimentu pasadu halót ona ba istória, ita hein fali futuru nian ne'ebé bele nabilan ba povu tomak no futuru jerasaun rai doben ida-ne'e nian.
~::~

Tuesday, September 3, 2019

Moruk Noventa Nove (II)_(e.p 163)

Rezultadu Votasaun Referendum nian
Loron ohin tama tinan-24
Hanoin hikas ba oras rezultadu
Oras rezultadu ba prosesu foun.
~
Ita ne’ebé manán, halai bá foho
Sira ne’ebé lakon, halai bá Atambua
Halai bá foho hodi buka moris
Bá Atambua mós hodi buka moris.
~
Biar Milísia sunu motuk ami uma fatin
Biar Motuk ka Ut ita Ukun-an
Ukun-an dala-ida - metin bá oin
Ukun-an dala-ida - ukun ba beibeik.
~
Sira bá  Atambua, halai ho Ta’uk
Ho Moe ho Susar halai bá nafatin
Halai  nafatin tuir orientasaun!
Ulun boot Autonomista lohi let povu sira.
~
Ahi-suar no latun - fahe grupu rua
Autonomista Independentista - se kotuk ba malu
Bainhira udan solur - motuk no ahi-latun
Governu Planeia harii CAVR.
~
CAVR moris mai - hodi fasilita
Simu-malu, Lia-loos, Rekonsiliasaun
Hatudu ba Mundu Timoroan Hadomi Dame
Haklaken ba Mundu Timoroan Dame Na’in.
~::~