Thursday, December 31, 2020

Maubere ho nia Istória Metan no Mutin



Foho Maubere ho nia istória metan no mutin

Foho Maubere situadu iha posto Administrativo Laclubar no pertense ba suku Batara. Iha foho 3 mak Maubere, Kehatu no Lianbau mak forma hanesan letra U hodi fó salvaguarda ba posto administrativo Laclubar hodi hateke tuun ba tasi liuhosi foho Henuk. Dalabalu ema hanoin katak naran Maubere foin mosu iha tempu rezisténsia, maibé lae, Maubere nia naran dezde avó beiala sira. Maubere mós iha nia istória balun mak interesante atu haktuir ba ema foin-sa’e sira. Iha istória furak atu rona no iha mós istória metan ne’ebé mosu nu'udar konsekuénsia hosi funu ukun rasik-an ida-ne’e. Maubere mós bele dezenvolve ba fatin TURIZMU ho nia paizajen furak ne’ebé iha. 

Metan

Hosi parte metan, iha inísiu fulan Janeiru 1979, militár Indonéziu kaptura família Prezidente Nicolau Lobato nian hodi bá oho no hakoi hamutuk iha rai-ku’ak ida, iha postu vijilánsia Maubere 2 (militar Indonesia hanaran Pos Maubere Dua). Família ne’ebé TNI oho mak: Prezidente Nicolau nia Inan doben Felismina Alves Lobato, alin feto Madalena Lobato (Anena), alin mane ikun Azé Lobato, no feto ida tan mak lahatene nia identidade (deskonfia nu'udar prezidente nia kaben). Sira-nia restus mortais rekolla ona iha Maiu 2002 no lori bá haloot iha Leorema Bazartete.

Mutin

Hosi parte mutin, hori tempu uluk Avó na’in-2, ida hosi Ma’abat Manatuto, ida fali hosi Batara Laclubar. Sira na’in-2 hamutuk ho katuas lia-na'in na’in sira halo akordu ida, karik avó Ma’abat mak manán nia manán tiha foho Maubere, karik avó Batara mak manán, nia manán tiha Masin Balak Manatuto.  Kompetisaun hahú hosi Balak Manatuto, avó Laclubar tuur la hatais faru hodi habai-an hahú hosi loromatan sa’e to’o loromatan monu, no nia konsege duni habai-an loron tomak lahetan dezafiu. Tuir fali avó Ma’abat bá toba iha foho Maubere tutun la hatais faru nein taka manta. Avó Laclubar prepara duni uma oan ida ho hadak au matak, didin ho tua tahan matak. To’o kalan boot, testemuña hosi fatin 2 Ma’abat Laclubar bá haree no avó Ma’abat hasan toos ona koalia ladi’ak, nune’e, avó Laclubar hakfodak hodi hasee ho lian galole hanesan Apati: Auwoh…! Amaretik Lin Taik Ba! (Amaretik Lian Laiha Ona), nune'e foho Maubere tenke metin nafatin, no Masin Balak Manatuto tenke tama ba Laclubar nia liman. Dadersan loromatan sa’e, avó Laclubar hamriik iha Maubere tutun hateke ba Manatuto hodi dehan ho lian Galole: Ga abrii nai huhun naon tun tasi, Naon batak ba masik lidar e taik, Naon batak ga masik sani e taik (ha’u hamriik hosi foho tutun hateke tuun tasi, haree to’ok ha’u-nia masin te’in ka lae, haree to’ok ha’u-nia masin nono ka lae).

Agrikutura

Xefe Suku Batara Tomás Pinto ho nia kriatividade no esforsu tomak, nia konsege harii Kooperativa Kafé ida ho naran “Wild Coffee of Maubere Mountain”. Kooperativa ne’e hamriik iha Associação Café Timor nia mahon. Ha’u konsege dadalia uitoan ho Xefe Suku Batara iha 23 de Dezembru tinan kotuk iha CCD, nia haktuir katak bainhira COVID-19 seidauk tama, kuaze kada semana vizitante sira bá hasoru nia no hakarak sa’e ba foho Maubere tutun hodi haree paizajen furak Maubere nian.

Aleinde foho Maubere, vizitante  sira mós hakarak vizita "Hospital Saúde Mental" ne’ebé lokalizadu iha suku Batara. Iha-ne’ebá bele kura moras mentál no TBC. Karik belun sira sente sintomas ruma bele hakat liubá hodi haree ho matan kaer ho liman._

Wednesday, December 30, 2020

Aikranik ida Manu-knuk ida (e.p 196)


Aikranik ida Manu-knuk ida
-
Loriku Lakateu hadoben malu
Aikranik ida be manu-knuk ida
Biar tempu Corona la ses malu
Hamutuk hadoben manu-knuk ida
-

Saturday, November 7, 2020

Ha'u Abut Ha’u Rain Doben Timor (e.p 195)

Rai ki’ikoan ida iha mundu klaran
Rai ida úniku reziaun Ázia
Nia oan lemo rai lemo Tasi-balu
Sai hosi Timor lemo Tasi-sorin
 -
Timoroan rai li’ur keta haluha
Tinan ida dala-ida mai vizita fali
Sama netik ita rain sama ho domin
Hadomi ita rain liu rai seluk.
 -
Hanoin ita rain tau iha fuan
La’o lemo ema rain hanoin ita lisan
Lian tetun, ho tais, nu’udar kultura
Hametin haburas identidade ita-nian.
 -
Hanorin ita oan hatais Tais
Hanorin ita oan ko’alia Tetun
Hanorin ita oan múzika Tebe-tebe
Hadomi ita rain hosi rai dok.
 -
Lori ita-nia Lisan sai bá mundu
Lori hikas mundu seluk mai ita rain
Ita rain nu’udar aifunan buras
Aifunan buras sei dada ema mai.
-::-

Sunday, November 1, 2020

Kmanek Loron Finadu (e.p 194)

Lahatene ohin kalan maluk iha-ne'ebé
Karik maluk iha foho ita hanesan 
Aban loron ita-nian vizita matebian
Maluk iha fatin seluk ha'u iha-ne'e
Filafali ba fatin fila ho kuidadu
Kmanek loron matebian ba maluk hotu.
-

Wednesday, October 28, 2020

Roda Tolu Zero Poluisaun (vídeo badak-I)

Transporte roda-3 ka ema toman bolu ho naran "ojek" iha munisípiu Manatuto ho nia totál purvolta-de 200. Motorista roda-3 nian halai livre buka pasajeiru tuir vontade, kada pasajeiru bele selu 25-50 séntimus. Haree ba estrada kapitál munisípiu nian ne’ebé klot hela entaun roda-3 sufisiente duni atu movimenta bamai ho livre hosi dadeer to’o lokraik molok tuku 9 kalan. Roda-3 sai mós nu’udar meius transporte ho zero poluisaun ne’ebé kria ka akontese uluk iha munisípiu Manatuto. Iha segunda semana hosi fulan Outubru 2020, ha’u ho oan feto halo viajen bá Manatuto ho bus Baucau nian, ami na’in-2 tun iha Monumentu dalan-fahen nian hodi kontinua halo viajen tama ba sidade laran sa’e fali roda-3 ne’ebé lian hanesan susuk maske nakék nakék uitoan maibé furak tanba halai ho kalma no zero poluisaun.

Hun Ida De’it Sanak Oioin (e.p 193)

 Hali hun Timor sanak oioin
Tahan tebar namahon furak be furak
Furak be furak fó matak malirin
Tebar be tebar hodi halibur nia oan.
-
Hali hun Timor sanak oioin
Tahan lemo rai seluk abut kaer metin
Abut kaer metin fó kbiit liután
Kbiit liután hodi metin ba oin.
-

Cesta Bázika (e.p 192)

Lansamentu Cesta Bázika - hahú Metinaro
Turu tun ba povu - la ho udan been
Esplikasaun klara - povu kompriende
Cesta Bázika nu'udar apoiu solidariedade
-

Nu'udar Lapis Rohan Ida (e.p 191)


Nu'udar Lapis Rohan Ida
-
Moris ne’e nu’udar Lapis rohan ida
Neineik sei mohu tubik to’o hotu
Neineik sei soe let ba rai.
Molok mate sei halo netik rai naran
Molok mohu sei hakerek netik buatruma
Hakerek netik hodi temi ó naran.
-

Friday, August 28, 2020

Rai Hau-nian Ha’u Moris Fatin (e.p 190)

Ó ha’e naroman furak mai ha’u
Ó ha’e lalenok ba vizaun
Ó ha’e furak ne’ebé ó fahe mai
Halekar ó domin no admirasaun 
-
Ó be haraik roman, hela di’ak ba
Hodi hakat liu bá loron foun seluk
Dadeer hadeer hikas, hosi moris ne’ebé dukur
Bainhira ó fó netik kalan hodi deskansa
-
Ó ha’e suavidade hosi solidaun
Bainhira kalan toba la dukur
Ó ha’e lalenok motivasaun dadeer nian
Ó luta tinan ba tinan la husik liu
 -
Ó-nia furak mosu mai, bainhira loromatan monu
Kor kmo’ok nian hosi ó-nia natureza
Ó ha’e esperansa, hosi biban loromatan sa’e
Ó sei hadeer hikas, hodi buka lialoos.
 -
Rai ne’e moris hosi Na’i domin na’in
Hakbiit ha’u la’o, monu hadeer, aprende, no sai boot
Ha’u-nia domin rohan laek ba ó Timor
Rai ha’u Rain, hosi ne’e mak ha’u moris.
 -
Hakoak oan sira, hodi tane ó
Halibur emar sira, hodi bali ó
Tane bali ó ho domin laran moos
Tula dikur ba malu sé bok ó.
~::~

Tuesday, July 28, 2020

Nehan Moras (e.p 189)



Nehan moras ida-ne’e tahan labele
Atu fokit la fokit, losu la losu
Fó tan aimoruk ba loron lima
Loron-1 dala-3 to’o loron lima.
 -
Enfermeira dentál pasa reseita
Reseita oan ida, bá hasai ran
Hakarak hatene moras oin hira
Moras ida lalaek buka nia moras.
~::~ 

Monday, June 29, 2020

Hadak-Inan Naksobu (e.p 188)

Tempu udanlor rai fila manas
Atu tama ba bailoro manas sa’e tan
Iha to’os laran tiu tia haksesuk
Sobu rahun 'hadak-inan' sai runguranga
To’os oan hakfodak haree hodi rona
Haksesuk malu tan hadau hadak-oan.
 -
Tia oan na’in-rua lakohi lakon
Ibun baku ibun liman rakut malu
Rakut malu tan de’it liafuan insultu
Liafuan 'insultu hakanek laran'
Hakanek laran hafo’er sentimentu
Sentimentu nu’udar ema tetu na’in.
~::~

Friday, June 5, 2020

Odamatan Rai Nian Taka Metin Duni (e.p 187)

Coronavirus fulun mihis ona
Kutun mate daudauk ikun kuaze tuk
Coronavirus mai doko rai
Halo ema ta'uk-an sulan iha uma
Fó biban ba família  hetan subsídiu.
-
Moras ida-ne’e nu’udar pesti ida
Nia sa’e aviaun tama ita rain
Mai buka ita hodi habelar nia kutun 
Durante fulan rua dalan klot hela
Subsídiu fulan rua sei tun duni.
-
Coronavirus fulun dois ona
Anin hu namtate hela de’it naran
Governu deside loke livre fali
Movimentu rai laran normal hikas
Komunidade nadodon tama sede suku.
-
Agradese ba Ekipa Covid-dezanove
Serbisu maka'as iha liña oin
Hatudu duni responsabilidade
Kontrola mantein estabilidade.
-
To’o ona tempu atu haksolok
Hananu tebe dahur iha bairru laran
To’o ona tempu, mai tan malu
Hasoru fali malu hanesan uluk.
-
Orasaun loron kalan funan mosu duni
Rai lulik matebian taka metin duni
Taka metin duni tuir ita-nia hamulak
Taka metin duni dalan ba pesti ne'e.
-
Maske ikun tuk mós tenke kuidadu
Biar kutun mate mós tenke matan moris
Matan moris, tan nia bele da’et fali
Bainhira importasaun, tama foun mai.
-
Biar livre karik ba, mantein regra Covid
Uza ó-nia máskara bainhira atu sai
Mantein nafatin distánsia fízika
Keta haluha mós fase
liman ho sabaun.   
(ff)

Saturday, May 30, 2020

Dollar Falsu Hahú Loke Nia Liras (ep.p 186)


Matan moris neon na’in ba Dollar Falsu
Nia dolar nonook tama bairru laran
Nia ladún boot ladún mahar
Ladún todan hanesan orijinál.
-
Nia koko tama ona iha kios balun
Kios na’in koñese tiha lakohi simu
Fihir didi’ak, sukat ho dollar tebes
Fó filafali ba dollar falsu na’in.
-
Balun dehan nia mai sobu ekonomía
Balun dehan  nia mai atu sosa votus
Ita hakarak hatene, sé loos mak espalla
Ita tenke hatene na’in ba sé.
-
Keta lori dollar falsu hodi lohi povu
Kuitadu kasian ami povu ki’ik
Keta lori dollar falsu manipula povu
Kuitadu kasian povu aileba.
~::~

Thursday, May 21, 2020

Ambeluk Iha-ne’ebé (e.p 185)

Horisehik bainrua belu bá ne’ebé
La rona tan knananuk furak kantiga foun
Ahi matan eFBí ó hamate tiha
Subar-an ida-ne’e is la sai.
- 
Bainhira hasoru malu sei dada lia
Hamnasa hamutuk nu’u baibain
Lia salak oan ruma lalika rai
Nu’udar na’an ruin soe ba asu
Nu’udar hahán sin fakar ba fahi.
~::~

Sunday, May 17, 2020

Bainhira (e.p 184)

Nadodon rame-rame bá sede suku
La’o butuk sena malu sede suku oin 
Hakarak hatene lala’ok ruma
Hakarak simu netik tatoli foun.
-
Sai hosi uma ho laran metin
Ho laran metin tan tuir promesa
Promesa la kona ho lia menon
Halo ema kole let la’o bá mai.
-
Filafali bá uma tur hanoin
Bainhira loos mak bele tun mai
Tun mai halo povu laran haksolok
Mosu mai halo povu laran maus netik.
~::~

Wednesday, May 13, 2020

Tiu Amanu Kole Let (e.p 183)

Tiu Amanu tun mai hosi Maubisi
Lori nia repollu no fehuk ropa
Tama mai merkadu fa'an la folin
Tur maramaran hodi hateke hela.
-
Kompradór tama sai fihir hela de'it
Labele sosa, tan doit rahun mihis
Kuitadu "refoilu peuk rofa" la polin tan
Tiu Amanu filafali ho laran susar.
~::~

Tuesday, May 12, 2020

Ha'u-nia Surat (e.p 182)

Surat ida ha'u fó ba Noi
Noi simu duni ka lae 
Se Noi lakohi karik 
Fó filafali ha'u-nia surat. 
-
Surat ne'ebé ha'u fó ba Noi 
Noi le duni ka lae 
Se Noi sei estuda karik 
Ha'u hein fali resposta.
~::~

Thursday, April 30, 2020

Seidauk Arranka Dada-an Fali (e.p 181)

Nu’udar mikrolet, buka pasajeiru
Pasajeiru book-an sa’e mikrolet
Sa’e koko tur tama, hein tan lai
Seidauk arranka balun tun fali.
 -
Sofér mikrolet hein ho ajudante
Halibur pasajeiru tuir kapasidade
Pasajeiru hein kleur, tun filafali
Maun sofér fiar-an la’o bá oin.
 -
Fiar-an de'it, atu fiar tan sé
Fiar-an de'it, atu katak tan sá
Hein tan lai, hodi hein tan sé
Hein loron to’o kalan, hein mak hein.
~::~

Tuesday, April 28, 2020

Hamaluk Malu Ho Lia Ida De’it (e.p 180)

Buka belun di'ak iha susar laran
Hamaluk malu atu kore susar hotu
Tur hamutuk iha biti boot
Mama malus hamutuk lia ida de’it.
 -
Iha dalan klaran sai oin seluk
Hanoin oin seluk dalan sai sanak
Tuur hamutuk fali atu hili lia foun
Maluk balun hakarak balun lakohi.
 -
Hamaluk ida-ne’e sai folin laek
Lia-anin deskobre maluk seluk nia hanoin
Maluk ho maluk hata’uk malu
Hata’uk maluk tan ta’uk lakon belun.
~::~

Saturday, April 25, 2020

Estudante Sira Mai Hosi Tasi-Balu (e.p 179)

Estudante oan sira hosi tasi-balu
Fila hikas mai liuhosi fronteira
Hafuhu rai, menas  ba malu
La hosi Dalan Boot, hosi Laho Dalan
 -
Autoridade kompetente hein mota ain
Jornalista ho Kamera foka entrevista
Estudante oan sira tama Kontra Bandu
Estadu Emerjénsia aplika liu ona.
 -
Sira halai mai tan ta’uk Corona
Sira halai subar hosi País Afetadu
Sira halai mai tan lakohi lakon
Atu di’ak ka at hela ita rain
 -
Iha ita balun mak lakohi simu sira
Lakohi sira atu aumenta tan moras
Nu’udar Poeta ha’u apoia sira
Atu di’ak ka lae, sira ita oan.
 -
Tan de’it Corona dalan sanak barak
Iha dalan legál - iha ilegál
Mundu tomak agora "Lutu Metan hela"
Bainhira loos bele "Kore Lutu" ne’e.
~::~

Thursday, April 23, 2020

Bainhira Hasoru Fali Malu (e.p 178)

Fahe malu ida-ne’e sente todan duni
Ita balun bá foho, balun metin uma
La halai ba kartús, halai ba virus
Tan Coronavirus ema mate nabnaban.
-
Naha foun ida-ne’e todan tebes duni
Negosiante ki’ik fila-liman la folin
Fila-liman la folin, tan Estadu Emerjénsia
Sasán la folin, halerik husu tulun.
-
Ne’e mak Funu Mundial Datoluk nian
La mate ba kilat mate ba COVID
Kada loron ataka ema, atus ba atus
Ataka ema mate mai, atus ba rihun.
-
Bainhira remata, ita sei haksolok
Maun alin, bin feton hasoru hikas malu
Sei hakoak malu ho matanbeen
Matanbeen lunturu no haksolok.
-
Atividade komérsiu sei loke hikas
Komersiante lokál hasoru fali malu
Hasoru fali malu ho negósiu baibain
Negósiu baibain moris foun fali.
-
Eskola sira kulapur hotu, sei manas fali
Profesór estudante sei hasoru malu
Atividade kontinua hanesan baibain
Resintu eskola nian rame foun fali.
-
Atividade relijioza la’o normal
Sarani sei haksolok bá Igreja
Iha Misa laran ita sei kaer-liman
Hadame malu fali ho Kristu nia Paz.
~::~

Wednesday, April 15, 2020

Tenke Ta’uk Tenke Mós Pániku (e.p 177)

Situasaun tama ona perigu nian
Pasiente Corona aumenta tan
Odamatan fronteira taka la metin
Loke taka, tama sai, taka la metin.

Keta sujere atu “lalika pániku”
Pesti foun ida-ne’e perigozu tebes
Ita ema tenke ta’uk tenke mós pániku
Tan de’it la pániku ema barak hetan corona.

Seguransa kontrola tama kintu kantu
Hakarak ita ema livre Corona
Populasaun tenke hela metin iha uma
Metin iha uma, subar metin ba corona.

Bainaka rai-li’ur tama mai, tama KUARENTENA
Hotél KATUAS loke liman ho domin simu bainaka
Klínika naran Vera Cruz fatin IZOLAMENTU
Pasiente infetadu tama ho ESPERANSA.
~::~


Nota: mensajen “lalika pániku”, (ne’e sala!)

tenke ta’uk tenke mós pániku (ne’e mak loos!)

Friday, April 10, 2020

Tempu Sama Hare iha Manatuto - ili Rentau (e.p 176)

Oras sama hare - iha ili Rentau
Nahe hare ho kain - ba biti boot
Feto mane hamutuk - sei kaer liman
Kaer liman hadulas - hodi hananu
Hananu ho Galolen - hodi sama hare
Fetorán mane klosan - rame liután.

Hananu hahú - ho refraun
“Ina Noi ye - go to’un ti ga mai”
“Noi Ina Noi ye - go to’un ti ga mai”
Kantiga oioin - tutan ba malu
Sama hare haksolok - to’o rai naroman
To’o rai naroman - tuir lisan rai nian.
~::~

Tuesday, April 7, 2020

Iha Uma De’it Tanba Ta’ut Corona (e.p 175)

Na'i Lulik nu’udar bibi-atan di’ak
Harohan mai ami bibi oan sira
Rai lulik uma-lisan, rai ne’e nian
Nu’udar lutu, satan balada fuik

Corona matan bubu buka han ema
Uma lisan rai ne’e, sei la fó biban
Loriku rai dok buka dik funan
Kakoak uma let la fó fatin.

Odamatan igreja taka ba sarani
Taka netik sarani, la tuir misa
Loron Páskoa to’o mai, iha uma de’it
Sunu lilin Páskoa nian, iha uma de’it

Bee-sarani malirin la da’et mai
La da’et mai tanba la hakat bá
Ida-idak sunu lilin iha uma de’it
Simu bénsaun Páskoa nian, iha uma de’it.

Tan de’it corona, hakat la luan
Hakat la luan, tan ta’uk ó corona
Ema hotu hakarak hetan moris naruk  
Hakarak moris naruk, iha uma de’it.
~::~

Wednesday, April 1, 2020

Stay Home (e.p 174)



Stay Home

Bem vindo Um de Abril
Ó to’o mai lori mós lia-loos
La lori lia bosok - lia piadas
Maske ohin dia un - loron bosoktén
Stay home tiha de'it - lia la kona
Hakmatek ó uman - hein lia foun
Hasees-an tiha - hosi Covid dezanove.
~::~

Friday, March 27, 2020

Ha’u-nia Doben Morena Sees ba Corona (e.p 173)

Tan de’it Corona ita la hasoru
Loja sira Dili laran odamatan taka
Estrada badín ema la rame
La’o iha estrada la hasoru malu.

Estadu Emerjénsia aplika ona
Labele tur grupu lurón ninin
Evita Corona da’et ba malu
Kuidadu Corona da’et ba doben.

Corona da’et mai, la hosi anin
Corona belar an, hosi liman-fatin
Labele re’i malu ka kaer liman
Obriga ita ho distánsia sosial.

Estudante oan sira halai mohu
Tabele ba bus halai bá foho
Halai bá foho tan ta’uk Corona
Corona da’et mai tama ho silénsiu.

Laiha lian, laiha tarutu
La’ós kilat, la’ós rama Ambon
Nia mosu mai la husu lisensa
Nia tama mai nu’udar na’oktén.

Nia hakarak liu mak rai malirin
Nia ta’uk liu mak rai ne’ebé manas
Karik doben Morena hetan Corona
Bok-an ho rápidu bá hasoru médiku
Ha’u-nia doben Morena ó iha-ne’ebé?
~::~

Sunday, March 22, 2020

Pasu Preventivu hodi kombate Corona virus


 
Pasu Preventivu hodi kombate Corona Virus

Bafa ai-bakmoruk nia sos ho bee manas nakali, kanuru han 1 ba kopu isin 3 ka 4, kopu 1 bele fahe ba labarik na'in 3 ka 4, no kopu ida fahe ba ema adultu na'in-2. Loron 1 hemu dala-2 iha dadeer no kalan. Nia nesan bele kahur ho bee morna hodi kose ba isin, susuk sei la mai besik ita. Karik sente laran kman bele koko rasik hahú ohin. Info idatan mak baukmoruk bele hodi kura moras oioin. Esforsu hotu bele la'o ho susesu bainhira akompaña ho boa vontade.