Monday, March 31, 2025

Selamat hari raya Idul Fitri 2025




(Indonesia)

Momen terindah di hari ini bagi UMAT ISLAM adalah untuk saling bersilaturahmi dan bermaaf maafkan di hari yg Fitri ini. Selamat ber Idul Fitri rekan-rekan muslim ku, semoga kedamaian tersebar ke semua umat di muka bumi.  
----------
(English)

Happy Eid al-Fitr

The most beautiful moment today is to forgive each other. Happy Eid Al-Fitr to my fellow Muslims, may peace spread to all in the world.
----------
(Tetum)

Kmanek loron Idul Fitri

Loron kmanek ohin ba belun Musulmanu sira hodi hasoru no perdua malun iha loron Fitri ohin nian. Kmanek Idul Fitri ba ha'u belun Musulmanu sira. Hein katak dame ohin nian bele belar ba ema hotu iha mundu rai klaran.
----------
(foto kortejía hosi google)

Tuesday, March 25, 2025

Governu planeia taka EP no IP

PM deklara atu taka hotu EP & IP tanba simu osan boot maibé lahalo serbisu. Se nuné oinsá ho Asesor barak², funsionáriu kontratadu barak² nbé dadér bá asina deit lista prezensa maibé laiha serbisu ba sira. Sira hirak-ne'e atu mantein nafatin?
Oinsá mós ho MS nbé la ezekuta orsamentu ho adekuadu?

EP & IP hahú kria hosi gov AMP nian iha 2007 mai leten hahú hosi RTTL,EP nst, 8⁰ gov hatutan, no ikusmai 9⁰ gov mak atu deside bele kontinua ou tenke TAKA.
Tanba PM haree katak sira lahalo serbisu, maibé tansá mak uluk tenke harii? 

PM tenke iha onestidade bainhira taka instituisaun EP&IP tenke hamenus ka downsizing mós ba funsionáriu ne'ebé lahalo serbisu no manán saugati de'it osan povu nian.
-

Tuesday, March 18, 2025

Haluha Tanba sa (e.p 234)

Belun sira keta haluha
Bainhira le tiha
Tau netik komentáriu iha fatin ne'e 
Nu'udar sinál nu'u matadalan 
Hodi sukat kualidade knaar ne'e nian

Atu di'ak ka lae  
Tau netik liamenon oan ida
Tatoli furak ida 
Ha'u hodi hadi'a hakat oinmai
Ha'u hodi halo tuir belun nia tatoli
Funan buras ba belun sira-nia vizita. 
~::~

Friday, February 14, 2025

Lala'ok Moris Nian (e.p 233)

(i)
Moris ne'e nu'udar ema la'orai
Bainhira to'o rohan - fila la despede
Iha mundu halo tuir - Na'i nia doutrina
Hadomi Na'i - liu sasán hotu-hotu
Hadomi ema seluk - nu'u an rasik

(ii)
Nu'u membru komunidade - sei tulun malu
Tulun malun hamutuk - nu'u maun alin
Maun alin barak  - la garante tulun malu
Balu tulun de'it - mak sira-nia kolega
Kolega hodi gava - belun laran luak

(iii)
Família balun tulun duni - tuir sira kbiit
Uitoan ka barak - tulun  tuir kbiit
Mosu susar nabanaban - aumenta tan dívida 
Ke'e ku'ak iha-ne'e - taka iha ne'ebá
Taka iha-ne'ebá - ke'e foun fali
Hosi fulan to'o tinan - taka la nahas. 

(iv)
Husu tulun ba maun  - maun mós susar 
Menas tan ba alin - alin kredit hela
Roda mundu nian - ladauk dulas kona
Loromatan nia roman - hakat liu tiha
Bainhira hakat kona - sei leno tun mai
Leno bodik mai ita - lori is foun.
~::~

  

Sunday, December 1, 2024

Sesé Mak Duni Imi (e.p 232)

Ulun boot lisan seluk nu'udar karau si'ak 
Karau mean oin buis haksoit hosi luhan
Bakufila mota sorin kutun namtate
Namtate buka na'in buka sira hun
Hakilar haklalak husu nia direitu
Direitu nuudar karau timur rai-na'in.
~::~

Friday, October 25, 2024

Maun Alin Hakarak Fila Hikas Mai (e.p 231)

(i)

Maualin alimaun iha mota sorin
Hakarak fila - maibé sei dada-an
Nia hakarak hakat mai - keta hasee nia
Nia husu ita - atu respeita nia dignidade

(ii)

Tinan ruanulu resin liubá - nia dehan at ita
Molok hakat mota sorin - tarata uluk ita
Oras-ne’e buka dalan - atu filafali
Fila mai vizita nia knua matan

(iii)

Nia hamaus ita - atu keta hirus nia
Labele bolu otonomista ka integrasionista
Bolu deit nia nu’udar maualin
Ita hotu maualin direitu mós hanesan.

(iv)

Uluk sira sei klosan - kaer  mós lametin
Buat hotu-hotu - sira mak loos liu
Oras-ne’e, idade avansa daudaun ona
Hahú buka dalan atu filafali mai
Oh hele le, o hele la
Maun alin hakarak – fila hikas mai.

~::~



Monday, September 16, 2024

Maubere Manisé (Canção antiga)

Maubere Maubere Manisé, Manisé 
Maubere esta meia saia pange 
 Minha Maubere, Maubere Manisé 

 Maubere Maubere Manisé, Manisé 
Maubere esta meia saia pange 
 Minha Maubere, Maubere Manisé 
(repete)
-

Uma linda canção dos militares portugueses da Companhia Caçadores / CCAÇ-13 de Laclubar nas décadas de 60 e 70, mas infelizmente não sabemos o significado da música.

-

Knananuk badak iha leten kria hosi tropa militar hirak be uluk destakadu iha Companhia Caçadores/ CCAÇ-13 Laclubar nian iha dékada 60-70, biban nebá ami sei putu no ami sempre hananu, infelízmente ami la kompriende nia signifikadu. Ha’u rasik hanoin hela atu tau notas maibé seidauk iha biban.


Saturday, August 31, 2024

Lahatene Tansá (e.p 230)

Kala hirus malu be ita lahatene 
Hasoru malu be hateke seluk tiha 
Tur besik hela mós oin buis ba malu 
La hasé malu la katak buat ida.
~::~




Tuesday, April 23, 2024

NAKSOBU HO MATANBEEN (e.p 229)


NAKSOBU ho MATANBEEN

 

Na’i haree rasik mai, ami terus na’in

Atan ami simu hikas knaar foun ida

Knaar foun ne'ebé todan tebe-tebes

Sobu tiha ami fatin, sente oin nakukun neon namlaik

Oras-ne’e atan ami ba loos ne'ebé?

Batak tiha ami dalan, suku tiha ami ibun

Ulun boot hatún-lia simu naha foun.




Friday, March 22, 2024

A Loja de LAY TITSHION em SOIBADA



Katuas LAY TITSHION o Dono da Loja de Soibada junto com os militares de CCAÇ-13 de Laclubar nos anos de 70. Na época dos portugueses, a loja era localizada em frente do Mercado Tradicional de Soibada. A fachada da loja também era usada como campo de luta de galos nos domingos e outros feriados. Foto cortesia de fb e editado por mim. 

-

Katuas LAY TITSHION na’in ba Loja Soibada hamriik hamutuk ho militar sira hosi CCAÇ-13 Laclubar nian iha dékada 70 nia laran. Iha tempu Portugés loja ne’e hateke oin ba kampu Bazár Tradisional Soibada nian. Iha loja oin nu'udar mós fatin futumanu iha domingu no loron boot seluk. Foto kortejía hosi fb no edit duni hosi ha'u.  

-

Sunday, March 3, 2024

HINO VETERANOS

HINO VETERANOS (portuges)

-

Três de Março data indelével

Que marcou o renascer da esperança
Três de Março Compromisso e juramento
Sob  os ossos dos herois já tombados _x2
-
Reff:
Avante companheiros avante!
Erguida em sangue a bandeira da nação
Perante o povo e perante o mundo
Pela Pátria firmeza a convicção
-
Três de Março prepetuar-se-á
P’las gerações vindouras a memória
Em defesa da complete soberania
Vamos unir forças para a vitória
-
Reff…. Finál
----------------

HINO VETERANOS (tetun)

Tres de Marsu data ne’ebé lahaluha
Ne’ebé marka ona esperansa moris hias nian
Tres de Marsu Kompromisu no Juramentu
Hosi eroi tomak sira-nia ruin_x2
-
reff:
Avante kompañeirus avante (la'o nafatin hakat bá oin)
Bandeira nasaun hasa'e ona ho ran
Perante povu no perante mundu
Ba Pátria iha firmeza no konviksaun
-
Tres de Marsu sei sai perpétua (lalakon ona)
Hodi sai memória ba jerasaun foun
Hodi defende soberanía tomak
Mai ita hamutuk ho forsa ba vitória.
-
reff…. finál
----------------

Saturday, February 10, 2024

Haree Rasik Ho Matan (e.p 228)

Udan boot turu tun - bee sulin sobak bibi luhan

Bibi-atan haluha - satan bee merak
Raihenek foho - sena tama lurón ninin
Tahu teen nakonu - sulan kanu ku’ak.
-
Oras batar matak - lakeru dikin nurak lasu vontade
Lasu kan batar matak - lakeru dikin no pipinu
Fos mutin tasi-balu - folin sa’e liu
Na'i ulun hateke tun - hanesan lahatene.
-
Maun alin haree malu - kuidadu saúde
Aimoruk hospital - kuran liu ona
Pasiente barak - mak doutór foti liman
Ministru de'it sei mate - sa tan povu ki’ik.
-
Povu doben rai ne'e - terus la nahas
Fukun ida ladauk hotu - mosu fukun foun
Hosi aimoruk - tama to’o Naktuka
Lahatene loos - sai hosi Naktuka hakat ba ne’ebé.
~::~

Tuesday, February 6, 2024

Naktuka Murak Ami Liras Sorin (e.p 227)

Hori uluk kedas, hori wain nanis

Naktuka ami rain, ita hotu nian
Matak no buras, esperansa ami-nian
Ami tuba nafatin, tahan metin ó. 

Maun alin rai boot hanoin sa?
Ami ema Atoni, tuba metin nafatin ami-nia murak
Ami tahan nafatin markasaun tuan
Aikledik antigu estaka tuan. 

Fó fali mai ami, ami-nia Naktuka
Respeita netik ba, ami-nia direitu
Baikenu hamutuk lia ida de'it
Atu mate ka moris ami la husik.
~::~ 

Wednesday, December 20, 2023

Governante Ignora Povu Nia Esperansa (e.p 226)

Tinan ne’e lahanesan ho tinan kotuk

Wain ohin lahanesan ho tinan uluk
Tinan kotuk nune’e povu haksolok
Haksolok bá forma iha Sede Suku.

 Haksolok hodi simu tulun subsídiu

Fahe ba família dolar atus-rua
Tinan ida-ne'e subsídiu laek ona
Subsídiu fahe de'it ba emprezáriu.

 PR promulga saláriu trijésimu

Koitadu povu ki’ik rona de'it naran
Povu ki’ik tau let neon ba subsídiu
Governante ignora povu nia esperansa.
~::~

Friday, December 15, 2023

Udan Tinan Ne'e Mai Tuir Oras (e.p 225)

Mudansa klimátika, ita si’ik sala

Si’ik sala ba tempu udan no bailoro

Si’ik sala ba tempu kuda batar nian

Dehan katak, tinan ne’e bailoro naruk.

 

Balun dehan udan tinan sei mai tarde

Balun katak udan tinan sei mai sedu

Realidade muda tiha ita-nia sasi'ik

Tinan ida-ne'e, udan turu tuir tempu.

 

Kalohan taka rai, udan riba daudaun

Maun alin leba modo, helik uma tatís

Hein udan para tiha, la'o kontinua

Buka netik Dolar Ida aban matabixu.

~::~

Monday, November 27, 2023

Testo de Proclamação da Independência 28 de Novembro de 1975

Encarnando a aspiração suprema do Povo de Timor-Leste e para salvaguarda dos seus mais legítimos direitos e interesses como Nação soberana, O Comité Central da Frente Revolucionária de Timor-Leste Independente FRETILIN – decreta e eu proclamo unulateralmente, a Independência de Timor-Leste –Leste que passa a ser, a partir das 00.00 hora de hoje, a República Democrátika de Timor-Leste, anti coloniasta e anti imperialista.

Viva a República Democrática de Timor-Leste!
Viva Timor-Leste  livre e independente!
Viva Fretilin!
Viva povo Maubere!

Dili, 00:00 hora, 
28 de Novembro de 1975
Francisco Xavier do Amaral
O Presidente da República de Timor-Leste  
Nicolau dos Reis Lobato
Primeiro Ministro

Sunday, November 12, 2023

Hanoin Hikas Insidente 12-11-91

Insidente Santa Cruz ne’ebé akontese iha 12 Novembro 1991 iha tempu okupasaun Indonézia iha Timor-Leste ne’ebé momentu ne’ebá sei hanaran Timor Timur. Insidente ne’e koñesidu mós nu'udar Masakre Santa Cruz, no hosi parte Indonézia bolu Tragedi Pembantain Santa Cruz bainhira militár Indonéziu (TNI) sira ataka ho forsa armadu hasoru joven sira ne’ebé halo serimónia prosisaun hosi Igraja Motael to’o iha Portaun Semitériu Santa Cruz nian. Insidente refere akontese mós iha tempu Rejime Soeharto nian, no afeta ba joven atus-resin mak lakon sira-nia vida.

 

Nune’e, atu komemora momentu istóriku ne’e, kada tinan sei hahú Misa Solene iha Igreja Motael afoin serimónia ikus sei realiza iha Semitériu Santa Cruz hodi hasa’e Honra no Glória hodi hanoin hikas matebian sira 12 Novembru nian.

 

Iha biban ne’ebá, serimónia prosisaun refere realiza depoizde Misa iha Motael ba matebian Sebastião Gomes ne’ebé antes ne’ebá TNI sira tiru mate iha igreja Motael no depoizde misa, sei bá Kari Aifunan iha Santa Cruz, maibé serimónia Kari Aifunan la konsege realiza tanba TNI tiru/ rega hasoru uluk tiha, nune’e sira be tuir prosisaun namkari halai fila, enkuantu sira ne’ebé la konsege halai simu konsekuénsia todan. Balun mate iha fatin, no balun hetan kanek todan no kamán. Balun ne’ebé kanek TNI sira tula ba Hospitál Militar Lahane enkuantu balun ne’ebé mate TNI tula ho truk lori bá fakar/ hakoi iha fatin sekretu TNI nian mak to’o oras-ne’e seidauk identifika.***

 

Poezia tuirmai ne’e hakerek iha 8-11-2008 nu'udar Espresaun Poétika (e.p ix), hamutuk ho foto 12 novembru tahan rua ne’ebé atan ha'u empresta hosi mister google.


Monday, October 23, 2023

Halibur Hamutuk Iha Knaar Ida (e.p 224)

Halibur malun ho belun serbisu

Tinan sanulu resin-ida liubá 

Fahe malu tiha, lahetan ain-fatin

Rona lerek naran, lahasoru malu.

-

Hakoak malun nu'udar maun-alin

Hamnasa furak sinál amizade

Fahe malun tiha, tan ezijénsia

Lahasoru malun tan distánsia.

~::~

Wednesday, October 18, 2023

Sasán Folin Sa’e no Ai-Maran Prende Moos (e.p 223)

Mina kombustivel - folin sa’e as
Sasán loja no fos - folin sa’e duka
Sigarru lori moras - folin sa’e tun
Ami povu nia produtu - folin mantein.
-
Ha'u-nia ai-maran - folin mantein
Foin prepara - atu hodi hetan buat-rahun
Hetan buat-rahun - hodi sosa netik fos
Guarda Florestal - prende moos tiha.
Povu ki’ik fila-liman - ho produtu lokál
Ema boot hakarak liu - sosa husi loja
Ema ki’ik nivel ki’ik - sosa ami-nian
Ema boot nivel as - sosa husi loja. 
~;;~

Monday, October 16, 2023

Entrevista Radio Nederland ho Chefe Estado Maior TMR 1998

Entrevista rádio Nederland ho Chefe Estado Maior das FALINTIL Taur Matan Ruak realiza iha fin-de-agostu 1998 (haluha data fixu), iha área Kulu Jaka Hun, entre Uaimori no Kairui nia klaran. Eventu ne’e akontese bainhira ha'u lori dr. Andrew nu'udar médiku iha klínika Motael, no fotógrafu joven ida hosi Brazil (naran ha'u haluha). Dr. Andrew ema australianu ne'ebé nia halo konsulta ba pasiente sira iha klínika Motael, no nia mós kontribui makaas ba FALINTIL antes, maibé foin primeira vez mak mai hasoru malu ho Chefe Estado Maior das FALINTIL iha fatin ida-ne'e atraves husi ha'u-nia esforsu. Ami bá ne’ebá bainhira estafeta Chefe Estado Maior nian naran João Emeri ema Laleia oan mak mai kontakta ha'u iha Dili katak Chefe Estado Maior prontu ona atu simu bainaka foun balun. Iha momentu ne’ebá ativista SOLIDAMOR husi Indonézia kompostu husi Ross Damayanti ho nia kolega mane na’in-2 mós iha ne’ebá uluk ona antes loron 1. Enkontru no entrevista refere akontese semana 1 resin depoizde komemorasaun loron FALINTIL 20 de Agosto 1998. 

Fofoun, ha'u ho ativista estranjeiru na’in-2 ne’e, sai husi hotel Turismo ho karreta Suzuki Jimny kor-azúl ida na’in ba Cecílio Caminha (matebian), no entrega hikas ba mikrolet Reformasi ho sofér ema Baucau oan ho naran Caetano. ami grupu ki'ik ida mak akompaña bainaka na'in-2 ne'e. Grupu ami-nian kompostu husi: ha'u, Nazi (Napoleão), Manek (maun Calistro hela besik hospital antigu Lahane), no Guntur (Pedro de Sá) inklui tan membru klandestiu oan sira husi LaleiaAmi sai husi Dili rai hahú nakukun ona, ami to’o iha Laleia iha uma kolega João Emeri no maun Boni sira-nian, ami deskansa uitoan hodi kontinua ho mikrolet Reformasi diresaun ba Kairui. Bainhira to'o iha Kairui, ami kontinua la'o ain sa’e tuir mota Kairui nian hodi atinji to’o iha akampamentu Chefe Estado Maior nian iha oras madrugada besik rai loron.

Ami hela iha akampamentu Chefe Estado Maior TMR, hamutuk ho atual prezidente Fretilin Lu-Olo, Falur Rate Laek (ex komandante Rejiaun 3 Cruzeiro), Sabika (ex komandante Rejiaun 2), L. Fohorai Boot (L-7) (ex segundu komandante Rejiaun 3, Ular (ex komandante rejiaun 4), no gerilleirus FALINTIL seluk ne'ebé hamutuk iha akampamentu ne'e. Altura ne'ebá foin halo mudansa, Sekretáriu rejiaun 2 Falur Rate Laek muda fali ba asume kargu komandante rejiaun 3 hodi mai hela iha área Laclubar nian hodi troka komandante Sabika mai fali rejiaun 2, komandante L-7 mós muda husi rejiaun 2 muda fali nu'udar segundu komandante rejiaun 3, no sira-nia akampamentu iha Tasi-Fatin Soibada nian, no komandante Ular nu'udar komandante rejiaun 4 muda fali mai hela iha área Ermera ninian.

Ami ho bainaka estranjeiru 2 ne'e hela iha akampamentu durante loron 4. Atividade durante loron 4 nian mak hanesan: entrevista badak ho gerilleiru Falintil sira, no ami mós asiste "entrevista entre rádio Nederland ho Chefe Estado Maior da Falintil, TMR.

Ami fila tun nafatin liuhosi Kairui toba uitoan, no dadeersan nakukun sai fali ho mikrolet Gramania mai Dili lori bainaka na'in-2 ba hatuun hela iha hotel Turismo kotuk mak ami fahe malun. 

-