Koronel Santo António, Padroeiro Manatuto (Espresaun PoéTika III)

Koronel St. António

Padroeiro Manatuto

-

Ami foti, ami tane, no hahii,
Ami fiar tau neon ba Na’i Santo.
Tau matan mai ami Manatuto oan
Sara netik ami hosi susar nia laran.
Satan metin ami hosi ema neon fo'er
Hosi neon fo'er atu sobu unidade
Hanoin at hodi babeur ba sala.
-
Loron sanulu resin tolu kada fulan Juñu
Loron ida ne’e Na’i Santo nian
Ami hotu halibur hodi haksolok
Ami bidu hakse’ek hodi selebra
Selebra  hamutuk hodi hahii
Sa’e kuda, tuda sanan tuir lisan nian.

-

Na’i Korenel Santo Antonio

Liurai boot Manatuto nian

Mai vizita ami tuir oráriu

Mai horik ho ami tuir programa.

Hateke netik mai, ami Bairru laran,

Simu netik ami ba, ami-nia harohan.

Na’i Koronel, aman doben nakonu tebes ho domin

Aman doben nakonu tebes ho Pás.

~o0o~

.

Dili,3 Outubro 2008 - 
tk 10:28 dadér
had'i fali iha 9-6-17

*************************************

“Kabizada matu let Bobu be manán”

Ha’u hakarak dadalia badak kona-ba loron Santo António-padroeiru Manatuto nian iha rai Manatuto. Eventu ne’e akontese de'it iha Manatuto vila kada tinan iha loron 13 fulan Juñu, bainhira estátua Santo António sei entrega responsablidade ho simbólikamente ba suku ida durante tinan ida laran hafoin tinan oin mai suku ida ne’e sei entrega fali ba suku seluk bainhira misa remata. Tuir fali, sei loke ho feira karik situasaun admite, tanba dalabalu feira laiha, maibé selebrasaun simples hanesan tinan-tinan hala’o nafatin, povu sira komesa ho bidu hakse’ek to’o loromanas tuku rua ka tolu kontinua ho “tuda sanan rai”. Iha programa tuda sanan rai sei hala’o hosi Kabizada sira (mane sira ne’ebé hafutar ho tais kompletu hodi sa’e kuda [kavaleiru]) maka sei tuda sanan ne’ebé tara prepara ona iha ai-riin tutun, ai-riin rua ho travesaun hanesan loloos baliza riin maibé as liu ho nia altura kuaze metru 6 nian. Sira sa’e kuda halai bamai hodi tuda taru sanan, tuir fali sira lori fali ai naruk ida kesi ho ai ka’it oi-oin hodi ka’it osan ne’ebé tara hela iha as ne’ebá. Bainhira sira ka’it metin lori ba sira, maibé karik monu ba rai entaun Bobu, naran hosi grupu ida ne’ebé taka máskra hafutar-an sabra’ut ne’e maka sira sei hadau malu ba osan rahun ne’ebé monu. Tanba-ne’e mak iha liafuan koñesidu ho “Kabizada matu let Bobu be manán”, signifika “Kabizada/Kavaleiru sira Kole Let Bobu maka manán” tiha. Jogu ka demonstrasaun ida-ne'e sei hala’o to’o remata. Autór prinsipál iha jogu ne’e maka Kabizada ho Bobu, Kabizada hafutar-an ho tais hodi sa’e kuda no Bobu taka máskra halo oin fo’er sabra’ut tal forma hanesan karnavál hodi hein hadau de'it sasán/osan rahun ne’ebé falun ho lensu no tara iha ai tutun. Ne’e maka lisan ida ne’ebé nunka lakon bainhira to’o eventu selebrasaun loron Koronel Santo António nu'udar Padroeiru Manatuto nian._

BIODATA BADAK SANTO ANTÓNIO NIAN 

Loron 13 Juñu ita selebra memória santu populár – doutór Kreda nian – ne’ebé moris iha Lisboa, iha tinan 1195, no mate iha tinan 1231 besik kedas sidade Pádua [Padova], iha Itália, tanba ne’e mak koñesidu nu’udar Santu “António de Lisboa” ka “de Pádua”. Ninia naran batizmu nian mak Fernando de Bulhões y Taveira de Azevedo.

Iha tinan 15 nia tama iha orden S. Agostinho nian, estuda Filozofía no teolojía to’o ordena ba amululik, maibé liutiha tinan 10 nia sai fransiskanu, orden menór S.Francisco de Assis nian. Mudansa ne’e tanba nia hakarak haklaken Evanjellu ba musulmanu sira. Nia bá Marrocos, maibé tanba moras nune’e António tenke fila, no providensialmente nia hasoru “il Poverello di Assisi”, ne’ebé autoriza nia atu hanorin frade siénsia sira ne’ebé tulun Irmaun sira moris Santu Evanjellu.

Don espirituál estraordináriu oioin, St. António iha don espirituál estraordináriu oioin. Ninia lian klaru/moos no forte, ninia aparénsia imponente, ninia memória prodijioza, ninia koñesimentu kle’an, aleinde iha espíritu profesia nian no don estraordináriu milagre sira-nian. “Menino Jesus” mosu ba nia, no nia ko’us iha nia liman sira – no tanba ne’e mak ninia ilas sira hatudu nia ko’us Kosok-Oan Jesus.

St. António koñesidu nu’udar santu “milagrozu”. Ninia fama halo milagre kontinua to’o ohin loron. Entre milagre wa’in, milagre famozu ida mak “tesi-kotu ain”. Iha Pádua, durante momentu hirus to’o raan-nakali ida, foin-sa’e ho naran Leonardo tebe ninia inan rasik no, arrependidu, nia ba konfesa ho St. António, ne’ebé, atu hatudu ba nia salan ne’e ninia todan, dehan ba nia: “Ain ne’ebé tebe ninia inan rasik merese tesi tiha”. Leonardo halo tuir liafuan sira ne’e no tesi kotu nia ain. Bainhira St. António rona, nia halo atu joven ne’e nia ain liga metin fali ba ninia isin.

Milagre seluk estraordináriu liu mak “ereje nia kuda-burru”. Ereje albijense ne’e baibain ona diskute malu beibeik ho St. António kona-ba fiar katólika, maibé nunka manán. Nia propoin ba St. António atu hatudu katak Jesus iha duni Óstia Santa:

“Ida-ne’e mak ha’u propoin: iha ha’u-nia uma iha kuda-burru inan ida: ha’u sei sulan nia loron tolu no la fó han, hafoin ha’u sei lori mai prasa ida-ne’e. Entaun iha ema hotu nia oin, ha’u sei fó du’ut ba nia han. No ita aprezenta ba nia buat ne’ebé ita dehan Jesus Kristu nia isin. Se balada hamlaha ne’e husi- hahán atu halai ba Maromak ne’e, ne’ebé tuir ita nia doutrina kriatura hotu tenke adora, ha’u sei fiar ho fuan toma Kreda Katólika nia hanorin”.

Iha loron markadu, ema barak husi parte hotu hakonu prasa atu realiza prova boot ne’e. Katóliku sira no ereje sira, hotu-hotu hein. Frei António selebra Santa Missa ho laran-manas iha kapela ida iha prasa sorin. Lakleur mai ona albijense, dada nia kuda, no maluk seluk lori hahán ne’ebé kuda ne’e gosta… Iha momentu ne’e St. António sai husi kapela, ho sibóriu ho Santísimu Sakramentu. St. António ko’alia ba kuda-burru ho lian maka’as nune'e: Hodi ó-nia Kriadór nia naran, ne’ebé maski ha’u la soi, ha’u kaer metin prezente loloos iha ha’u-nia liman, ha’u fó orden, balada kiak: mai lalais hakru’uk ho haraik-an iha nia oin. Ereje sira tenke rekoñese katak kriatura hotu hakru’uk ba Jesus Kristu, Maromak Kriadór, ne’ebé iha onra atu tun iha altar leten!” Iha tempu hanesan, albijense ne’e ta’u duut ne’ebé kuda gosta iha nia ibun okos, hodi haruka nia han.

Milagre ne'e halo hakfodak ema sira ne’ebé haree! Kuda la liga hahán ne’ebé fó ba nia, rona mak Frei António nia lian, balada ne’e hakru’uk bainhira rona Jesus Kristu nia naran no hafoin hakneak iha Sakramentu Moris nia oin, hanesan adora nia.

Haree ida-ne’e katóliku sira haklalak ho entuziazmu enkuantu albijense sira hakfodak iha konfuzaun. Kuda nia na’in mantein ninia liafuan onra nian ne’ebé nia fó ba Santo António, hakribi erejía no sai oan fiél Kreda nian.

Mundu tomak nia santu Papa Leão XII hanaran St. António “mundu tomak nia santu”. Ida-ne’e tanba ninia devosaun habelar maka’as, nia sai padroeiru ema kiak sira-nian, la’o rai sira-nian, pedreiru sira-nian… Aleinde ne’e, ema buka St. António nia tulun atu hetan la'en ka feen ida ne’ebé di’ak, ema ruma lakon sasán mós husu ninia intersesaun atu bele hetan filafali.

Santo António serví ninia família fransiskana liuhusi kargu aas iha Orden, to’o mate ho tinan 36 ba moris ida-ne’e no tama iha moris rohan-laek. St. António ninia kanonizasaun lalais liu iha istória tomak. Papa Gregório IX kanoniza nia la to’o tinan ida ninia mós mate, iha Pentekostes tinan 1232 nian, ne’ebé monu iha loron 30 Maiu._